Toen 't Christendom op aarde kwam
en alle mensen 't recht ontnam
om zo te leven als men dacht dat goed was,
Aldus de eerste strofe van een nogal arrogant en dom liedje dat in het midden van de zeventiger jaren door zanger Robert Long op de Nederlandse platenmarkt werd gebracht. De arrogantie en domheid zit hem in het gebruik van het begrip Christendom als verzamelnaam voor al wat er aan verknipte religieuse bezieling, gebaseerd op de leer van Christus, over de wereld heeft rondgewaard, daarbij, gemakshalve, alle niet-christelijke en niet-religieuse geestesvernauwing buiten beschouwing latend.
Een atheïst maakte eens tegenover mij de even onzinnige als arrogante en diskriminerende opmerking: "Christenen zijn principiëel onbetrouwbaar." Ik ben niet met hem in diskussie gegaan over de vraag of Moslims, Hindu's, Boeddhisten, Taoïsten, Shintoïsten, Zoroastristen, Bahaiaanhangers, animisten, atheïsten en wat dies meer zij, wel principiëel betrouwbaar zijn. Het heeft geen zin serieus te reageren op vooroordelen, voortgkomend uit arrogantie. Men kan ze alleen bestrijden door zichzelf en anderen zodanig te wapenen dat men de drogredeneringen kan doorzien.
Het is echter nog veel moeilijker om religieuse arrogantie aan te pakken. De impliciete beweerselen uit het boven geciteerde liedje, komen niet zo maar uit de lucht vallen, evenmin als de stelling dat christenen onbetrouwbaar zijn. Dat laatste (d.w.z. de hypocrisie van vele christenen) is zelfs de drijfveer geweest achter veel van wat Friedrich Nietzsche in zijn boeiende stijl op papier heeft gezet. Religieus fanatisme is niet voor rede vatbaar (dat geldt trouwens voor alle vormen van fanatisme). Dat is gewoon een feit.
Dat ervoer ik eens toen ik met veel belangstelling begon te luisteren naar een radiointerview met een Curaçaose vrouwelijke politicus, over Politiek en religie. Na een minuut of tien met toenemende verbazing en stijgende ergernis geluisterd te hebben, heb ik de radio uitgezet om mij met zinniger dingen bezig te gaan houden, zoals de afwas en het bed opmaken.
Tot mijn verbazing hadden we ook hier weer te maken met één van die zogeheten bekeerlingen die zichzelf tot exegeet heeft gebombardeerd en alle argumenten van tafel veegt met de bijbel in de hand en de zekerheid des geloofs. Het deed me denken aan een televisie programma dat ik meer dan dertig jaar geleden in Engeland eens zag, waarbij een gefingeerde rechtzaak werd gevoerd over de vraag of God al dan niet bestond. Een katholieke bisschop wist daarin niets beters te berde te brengen dan met een verzaligd glimlachje opmerken dat zijn geloof geen verdere argumentatie nodig had.
De Curaçaose politicus die nu dan eindelijk christen (!) is, hield er een gelijksoortig standpunt op na, maar dan veel extremer. De vraagstelling van haar interviewster, liet helaas ook nogal wat te wensen over, (vermoedelijk uit angst om van godsdienst diskriminatie beticht te worden), zodat de politieke dame haar ongetwijfeld oprechte maar naïeve overtuiging vrijuit kon etaleren. Het ergerlijke daarbij is dat de door zichzelf benoemde exegeten niet in de gaten hebben dat hun manier van optreden ronduit arrogant genoemd kan worden en verre van deemoedig is.
De Bijbel is een prachtig boek; zelfs geen atheïst die dat zal ontkennen. Het is bovendien een nogal dik boek, waar je desgewild best iemand de hersens mee in kunt slaan. Vroeger gebeurde dat soms zelfs letterlijk; tegenwoordig neemt deze praktijk in figuurlijke zin hand over hand toe.
De bijbel is namelijk niet slechts de Heilige Schrift van Joden en Christenen (wat betreft het Oude Testament, zoals dat in Christelijke kring heet), het is ook het heilige boek dat je als de Chinese "I Ching" als orakel bij alle problemen kunt hanteren. Het Chinese orakelboek eist tenminste nog de magie van het vormen van een hexagram met stokjes of munten, om vast te stellen waar men de raad voor het moment kan vinden. De Bijbel sla je gewoon op een willekeurige plaats open en gegarandeerd vind je er wel een tekst, waarmee je op dat moment iemand om de oren kunt slaan.
In protestante kring wordt katholieken vaak verweten dat zij te weinig aandacht aan de bijbel besteden. Deels berust ook dat op een fabeltje, zoals het fameuse katholieke fabeltje dat protestanten niet in Maria geloven. Anderzijds zit er in beide stellingen zoals gewoonlijk wel een kern van waarheid. In haar drang om haar gelovigen tegen gevaarlijke invloeden te beschermen, leidde de Kerk het katholieke kerkvolk in het verleden slechts met mondjesmaat in, in de oudtestamentische geschriften. Men ging er net als bij de Index Librorum Prohibitorum(= de lijst van verboden boeken), terecht van uit dat velen zouden bezwijken onder de verleiding van met hun geloof strijdige stellingen, of onder de uitdaging om zelf uitleg te geven aan teksten, die niet slechts voor meerderlei uitleg vatbaar zijn, maar waarvoor diepgaande kennis van de culturen van de tijd waarin ze geschreven werden, noodzakelijk is.
Als we stellen dat dit een niet ongegronde vrees was, wordt daar uiteraard niet mee bedoeld, dat de overmatige protektie van het kerkvolk juist was. In tegendeel: al wat de persoonlijke vrijheid inperkt is tevens een rem op de vooruitgang, wat al weer niet wil zeggen dat de persoonlijke vrijheid onbegrensd is, maar de grenzen moeten worden getrokken door haarzelf, namelijk daar, waar de persoonlijke vrijheid van de een, die van de ander aantast.
Niemand kan intussen ontkennen, dat er, althans in de christelijke en joodse wereld, geen geschrift is dat aanleiding is geweest tot meer extreem religieus fanatisme dan de bijbel. Bij de Moslims is het de Koran, die zelfs tot fundamentalistische staatsreligie heeft geleid en extreme groeperingen blijkbaar inspireert tot afgrijselijke slachtpartijen. Dat deed trouwens de bijbel voor het christendom in de Europese middeleeuwen ook, getuige de kruistochten en afslachting van de Katharen en Albigenzen. In feite zijn er, vandaag de dag in Israël ook Joodse groeperingen die niets liever zouden zien dan dat het voorbeeld van de Ayatollahs in Perzië door Israël werd nagevolgd maar dan in een Judaïstische theokratie.
Calvijn en de zijnen hebben datzelfde nagestreefd in Zwitserland en Spaanse Jezuïetenpaters in hun Heilig Experiment in Uruguay. Het ideaal van de godsdienstige fanaat is de theokratie waarin zijn waarheid tot enige waarheid wordt verklaard. Het Judaïsme en het Christendom hebben echter beide voldoende relativiteitsbesef ingebakken om het fanatisme niet de kans te geven, zoals dat in het Mohammedanisme wel schijnt te gebeuren, om de kerkelijke instituties volledig naar hun hand te zetten. Er worden wel pogingen toe aangewend, zoals we een aantal jaren geleden met Mgr Lefèvre in Frankrijk nog hebben gezien, maar slagen doen zij gelukkig nooit volledig.
De bijbel is een panacé een middel tegen alle kwalen. Je kunt er jezelf in verliezen en de wereld om je heen geheel vergeten, inklusief je verantwoordelijkheid ervoor. Uiteindelijk ben je in de bijbel en dat is belangrijker dan al het andere. Je vindt er trouwens gemakkelijk een uitspraak voor, in diezelfde bijbel, om die overtuiging te bevestigen. Dat een ander, uit diezelfde bijbel een uitspraak kan aanhalen die exact het tegenovergestelde aantoont, deert de zelfgemaakte exegeten niet, want zij bezitten de waarheid en ieder ander dwaalt.
Het doet denken aan het handboek voor de filosofie van pater Boyer S.J. dat tot voor weinige jaren de basis vormde voor de studie van de wijsbegeerte op de katholieke seminaries - Misschien is dat hier en daar nog wel zo. De schrijver ervan bestond het aan het eind van zijn handboek te verklaren, dat alle filosofie die na Thomas van Aquino is gekomen valse filosofie is en dus niet van belang om te bestuderen. Voor de bijbel geldt iets dergelijks en wel voor alle christenen: na de bijbel is er niets meer gezegd of geschreven dat nog de moeite van bestudering waard is.
De bijbel is er vooral als zedenleer, als wetboek van strafrecht, als leerboek der ethiek, als natuurhistorie, als toekomstvoorspeller, als geneesmiddel tegen alle kwalen, behalve tegen Godsdienstwaanzin, die wordt erdoor veroorzaakt, niet door de bijbel zelf, maar door de zelfopgeworpen exegeten. De psychiatrische inrichtingen zitten er vol van, ook bij ons. De meesten die eraan lijden worden echter geacht ongevaarlijk te zijn en lopen dus vrij rond mensen lastig te vallen. Daartegen kan niemand iets ondernemen, wegens de vrijheid van godsdienst. Niemand durft hen te zeggen dat men niet gediend is van het gegooi met bijbelteksten want dan diskrimineert men.
Nogmaals, de angst van de katholieke autoriteiten van voorheen, voor het zelfstandig bijbellezen door leken was volkomen gegrond. Helaas echter is er weinig in de plaats gekomen voor de opheffing van de protektie van het kerkvolk. Men heeft met het waswater de baby weggesmeten. Bovendien is er een nieuw soort angst opgekomen: de angst beschuldigd te worden van diskriminatie op grond van godsdienst. Geestesvernauwing is echter geen godsdienst maar godsdienstwaanzin en waanzin moet behandeld worden als een ziekte en de beste behandeling van ziekten is preventie!
Dan rijst de vraag: hoe voorkom je godsdienstwaanzin? Het antwoord daarop is eenvoudig: door gedegen godsdienst educatie, thuis, op school, in de kerken en ... via de moderne massamedia! Aan dat laatste ontbreekt het helaas schromelijk.