Vraag: wat is het verschil tussen de Moslim fundamentalisten die duizenden onschuldige mensen de dood injagen onder het uitroepen van de kreet: "al-Lah u-akhbar!" (= "God is groot!") en Tomás de Torquemada (1420-1498), eerste grootinquisiteur in Spanje, door wiens godsdienstig fanatisme meer dan twee duizend mensen het leven lieten en vele duizenden anderen aan zware martelingen werden onderworpen? Het enige verschil is de tijd, waarin het gebeurt, en de godsdienst van waaruit het gebeurt. De Spaanse grootinquisiteur uit de vijftiende eeuw, was een katholieke Dominikanen priester, klooster prior en biechtvader van de Spaanse koning en koningin. Hij streed, met vele van zijn confraters elders in Europa, met niets ontziend fanatisme tegen al wat ketters was, afvallig, joods en mohammedaans, in één woord, al wat niet getrouw katholiek was.
Pas in 1998, eind oktober, heeft het Vatikaan een commissie in het leven geroepen, die een verklaring op moest stellen, waarin de katholieke kerk zich schuldig verklaart aan het vele onrecht dat door de Inquisitie is teweeggebracht. Die verklaring is in het jaar 2000 afgelegd, waarmee het Vatikaan een bijdrage leverde aan de milennium verdwazing. Die inquisitie verklaring is rijkelijk laat gekomen en het zal weinigen verbaasd hebben dat het ook een nogal halfslachtige verklaring was en vrij zinloos, omdat de mens van de 20ste en 21ste eeuw nu eenmaal niet verantwoordelijk kan worden gesteld voor de daden van zijn voorouders uit de 15de eeuw.
Op het moment dat ik mij voor het eerst ging bezinnen op het fundamentalisme in onze huidige wereld, speelde net de kwestie van het boek "Satanic Verses" van Salman Rushdie, waarover de fundamentalistische moslimwereld in rep en roer raakte. Dat op zich is niet zo zorgwekkend. Iets soortgelijks gebeurde in de christelijke wereld een paar jaar eerder, met als aanleiding de film: "The Last Temptation of Christ". Daaraan kleeft ook een aantal aspekten, dat net als in het geval van de "Duivelsverzen" van Salman Rushdie, in de Mohammedaanse wereld, een bijzonder angstig gevoel oproept. Het is niet wezenlijk van belang om het betrokken boek en de film te kennen. Men hoeft helemaal niet te beoordelen of de "Satanic Verses" voor Moslims aanstootgevend zou kunnen zijn, noch of "The Last Temptation of Christ" dat zou kunnen zijn voor christenen. Daar gaat het helemaal niet om.
Waar het wel om gaat, is, dat net als in de donkere Middeleeuwen van Europa, een fundamentalistische benadering van de eigen godsdienstige overtuiging ontaardt in fanatieke intolerantie. Met de Koran in de hand, veroordeelde de Ayatollah Ruhollah Khomeini niet alleen Salman Rushdie, maar vele "afvalligen" in zijn eigen land tot de dood, in naam van al-Lah = God. De inquisiteurs in de Middeleeuwen van Europa, - ook geestelijke leiders, in meerderheid Dominicanen priesters - deden het met de Bijbel in de hand, al voerden ook zij hun doodvonnissen niet zelf uit, maar lieten dat over aan de seculiere autoriteiten, die zich, al hadden ze het gewild, daar niet tegen verzetten, uit angst anders zelf op de brandstapel te belanden.
Eén van de bekendste slachtoffers van de Inquisitie is -- naast Jeanne d'Arc natuurlijk -- de beroemde Italiaanse filosoof Giordano Bruno, zelf priester gewijd in de Orde der Predikheren, die hij verliet nadat men hem van ketterij beschuldigde. Op 17 februari 1600 werd hij op de brandstapel ter dood gebracht, omdat zijn pantheïstische filosofie in strijd was met de kerkelijke leer. En, terwijl hij op die brandstapel stond, werd hem een groot kruis voorgehouden - vergelijkbaar met het "Al-Lah u-akhbar!" van de Moslim fanaten. Ook hier is de vraag gewettigd wat het verschil is tussen de Fatwah van de Iraanse Ayatollah tegen Salman Rushdie en de veroordeling van Giordano Bruno. Bruno beging de domheid om na veel omzwervingen door Europa als filosofie docent, terug te keren naar zijn vaderland Italië. Als Rushdie het zou wagen ook maar met één voet -Iraanse bodem te betreden, zou hem daar weliswaar niet de brandstapel wachten, maar wel de kogel of waarschijnlijker, de galg.
Het begrip "fundamentalisme" stamt pas uit de negentiende eeuw toen het in de Angelsaksische wereld werd gelanceerd om vooral die protestants-christelijke groeperingen aan te duiden, die zich in de letterlijke interpretatie van de bijbel vastbeten. Dat heeft, met name in de Verenigde Staten tot soms uiterst lachwekkende consekwenties geleid. In juli 1925 werd een onderwijzer, John Scopes aangeklaagd door William Bryan, omdat hij zijn leerlingen uitleg had gegeven over de evolutieleer van Darwin, wat sinds maart van hetzelfde jaar in zijn staat Tennessee bij wet verboden was. De vrijwillige verdediger van Scopes, Clarence Darrow maakte gehakt van aanklager Bryan door in een fel verhoor aan te tonen dat 's mans bijbelkennis - waarop hij zich baseerde - aller belabberds was, tot grote hilariteit van het aanwezige publiek. Niettemin werd de arme Scopes toch veroordeeld!
Maar.... tot op de dag van vandaag worden er, vooral in de zuidelijke staten van het zo op zijn vrijheidslievendheid prat gaande Amerika, steeds opnieuw pogingen aangewend om diezelfde ridicuul fundamentalistische overtuigingen aan de gehele bevolking dwangmatig op te leggen.
Het hedendaagse fundamentalisme, niet alleen in de Islam, maar ook in het Christendom, en nog in sterkere mate in bepaalde politiek anarchistische bewegingen, is beslist niet minder gevaarlijk dan de middeleeuwse Inquisitie. Fundamentalisme baseert zich namelijk op twee uitgangspunten, of eigenlijk zelfs maar één, omdat het tweede per definitie uit het eerste voortvloeit. Het eerste basis gegeven is een of ander heilig geschrift - de Koran, de Bijbel,of de geschriften van Marx, Lenin en Mao Tse Dung - dat als absoluut en onwrikbaar orakel fungeert. Het tweede, daaruit onvermijdelijk voortvloeiende punt is, een absoluut verbod op zelfstandig denken, om maar te zwijgen van een autonoom geweten. Een goed voorbeeld van een dergelijke houding zijn de orthodoxe joden. Zij zullen op vrijdag geen auto rijden, omdat, volgens de wetten van Mozes, het verboden is op die dag vuur te maken. En een auto heeft een verbrandingsmotor!
Fundamentalisten bijten zich vast in verabsoluteerde teksten uit hun heilige schrift. Zo ontstond ook de Inquisitie, onder andere op grond van Lucas 14:23, waaruit de Heilige Augustinus al concludeerde dat de Kerk mensen mocht dwingen zich te bekeren. De evangelist verhaalt de parabel van Christus over de heer die een feestmaal had aangericht, waarop alle genodigden het één voor één lieten afweten. Hij zond daarop zijn dienaren de straat op met de opdracht iedereen die ze tegenkwamen desnoods te "dwingen" om naar zijn feestmaal te komen.
Het mag vreemd lijken, maar is dat niet; doen zaken als de reaktie van de Ayatollahs in Perzië naar aanleiding van het boek van Rushdie, de bomaanslagen in Israel door Palestijnse terreurgroepen, de kunstvernietiging door de Talibanbeweging in Afghanistan, de moordpartijen van GIA in Algerije, de 11 september aanslagen in de Verenigde Staten, enz. enz. niet denken aan de uiterst domme vraag van de toenmalige sterredacteur van CNN Bernard Shaw aan presidents kandidaat Michael Dukakis in het tweede televisie debat tussen Dukakis en Bush senior voor de presidentsverkiezingen van 1988? Hij vroeg namelijk of Dukakis nog tegen de doodstraf zou blijven als zijn eigen vrouw zou worden verkracht of vermoord. Afgezien van het feit dat Dukakis daar bijzonder slap op reageerde, getuigt de vraag van een uitermate fundamentalistische mentaliteit: oog om oog, tand om tand. Wie een moord pleegt moet opgehangen worden, punt uit. Geen rechtstaat maar een wraak-staat.
Die reaktie is wat mij betreft geen haar beter dan die van Osama Bin Laden en de Ayatollahs in Perzië. De schrijver van de "Satanic Verses" heeft heiligschennis gepleegd ten aanzien van de islam en moet dus gedood worden. Dat heet een "Fatwa" en dat is een goddelijk gebod, waaraan mensen niets kunnen veranderen. Zo simpel is dat. Daar kan ook een vooruitstrevender president van Iran niets aan veranderen, al wil hij wel graag die indruk wekken. De uitvoerder van de Godswrake zal niet alleen overladen worden met rijkdom, maar zal, als hij er zelf het loodje bij legt, als martelaar in de hemel worden opgenomen.
Dat geldt in nog hogere mate voor de zelfmoord commando's, van Al-Qaida, die de vliegtuigen in de Twin Towers in New York boorden en in het Pentagon in Washington. Wat wil je nog meer? Waar hebben we die ideeën al veel eerder gehoord? Uit Japan.... van de Kamikaze piloten in de Tweede Wereldoorlog! En, hoe zat dat ook weer met die christelijke kruistochten in de Middeleeuwen? En de afslachting van de Katharen en Albigenzen in de 14de eeuw? Je vraagt je in gemoede af, of we hier te maken hebben met godsdienstige overtuigingen of met religieus gesublimeerde menselijke instincten.
Door te konstateren dat er feitelijk weinig verschil is tussen de zelfmoord aanslagen van Al-Qaida en het gebod van de Ayatollah's in Perzië en de wraak-recht mentaliteit van een Amerikaanse televisie verslaggever, moet het duidelijk zijn dat het gewoon niets te maken heeft met wezenlijk religieus fanatisme maar met elke vorm van extreem fundamentalisme, dat een veel grotere dreiging vormt voor de wereldvrede dan het kommunisme ooit gevormd heeft. Fanatisme, voortkomend uit extreem fundamentalisme, van welke aard ook, kent namelijk geen remmingen meer. Alles is goed, zo lang het maar de fundamentele wet van de groep vervult. Dat was zo, met de inquisitie in de Middeleeuwen; dat was zo met de GIA moordenaars in Algerije, dat was zo met "Sendero Luminoso" (lichtend pad), de Maoïstisch-Leninistische guerrilla beweging in Peru; die zag er geen been in ongewapende, vreedzame boeren en dorpelingen bij tientallen tegelijk uit te moorden omdat hun fundamentele Maoïstisch-Leninistische wet dat voorschreef als noodzakelijk middel tot het doel.
Het Maoïstisch-leninisme is op zich al een even vage term van even vreemde grondprincipes als zovele extremistische organisaties die ooit in de wereld bestaan hebben en die heel vaak meer anarchistisch waren en zijn dan kommunistisch, zoals ook de "Rote Armee Faktion" in Duitsland en de "Brigada Rossa" in Italië, om maar te zwijgen van het Nationaal Socialisme van Adolf Hitler.
Wat ik probeer duidelijk te maken is dat het fundamentalisme en de gevaren ervan niet slechts aan religies gebonden zijn, hoewel ze daarin op het ogenblik zeker het meest naar voren treden. Fanatisme vestigt zich ook veelvuldig op niet religieuze grondslagen en het verpakt zich, in zijn gematigde vormen, maar al te graag in wat de Duitsers noemen: "Gesundenes Volksempfinden" en wat de Amerikanen maar al te graag aanduiden als "our traditional values".
De verontwaardiging in christelijke kring over de film The Last Temptation of Christ had enerzijds te maken met een zelfde soort verontwaardiging als die welke, in veel sterkere mate, de Moslim wereld beroert over de Satanic Verses. Wij zijn grootgebracht met een ideaal-beeld, een sublimage van de stichter van onze kerken en nu wil iemand ons doen geloven dat de betrokkene ook een gewoon mens was. Dat schokt. In de wereld der Moslims, waarvan er rond één miljard op onze aarde zijn, schokt dat nog veel erger, omdat de Islam veel fundamentalistischer is dan het christendom in zijn algemeenheid. Vandaar ook dat op de konferentievan Islamitische staten kort na het uitvaardigen van de "Fatwah" door de Ayatollah Khomeini, in Djeddah, Salman Rushdie wel degelijk door alle moslim staten tot een afvallige werd verklaard en dat staat in de Islam gelijk aan wat men in de donkere eeuwen vanhet christendom een vogelvrij verklaring noemde, d.w.z. iedereen kan hem ongestraft naar de andere wereld helpen.
De islam op zich isniet onverdraagzaam; eeuwenlange Moorse overheersing van Spanje heeft dat duidelijk bewezen, al is de vraag gewettigd of het feit, dat in de zeven eeuwen noch het arabisch als taal, noch de Islam als godsdienst in Spanje wijd verspreid werden, tedanken is aan de Islamietische verdraagzaamheid of aan de tolerantie van de Noordafrikaanse islamietische volkeren die de overheersers waren.
Al diedingen doen echter niet zo veel ter zake, dan alleen voor zover we ermee kunnen aantonen dat niemand het recht moet ontlenen aan de huidige gebeurtenissen om de Islam als godsdienst en islamietische volken met haat en afkeer te bejegenen. Dit laatste zou, zoals reeds aangetoond, uitermate hypocriet zijn. Bovendien heeft de sekte, waarover de Perzische Ayatollahs de scepter zwaaien, slechts zeven percentvan alle Mohammedanen tot volgeling, alis zeven percentvan één miljard een niet te verwaarlozen aantal.
Bovendien worden er in deze zaak nogal wat oneigenlijke argumenten gebruikt, zowel door de Moslims in hun aanvallen op het geschrift van de Brits-Indische schrijver, als door westeuropese en Noordamerikaanse overheden en anderen, in hun verweer tegen de aanval op de vrijheid van meningsuiting. Geen van beide argumenten is namelijk in extremo steekhoudend. Wij zien er in onze westerse samenlevingen geen been in anti-semietische geschriften niet alleen te verbieden, maar de makers ervan in de gevangenis te stoppen. Ook neonazistische geschriftenvan andere aard worden, als schadelijk voor de demokratie verboden verklaard en strafrechtelijk vervolgd. Men versta mij niet verkeerd: Ik ben daar beslist géén tegenstander van! In tegendeel! Maar, op diegrond hebben de moslims wel degelijk recht van spreken als ze eisen dat ook een antiislamietisch geschrift verboden wordt, als althans kan worden aangetoond, dat het diskriminerend is en daardooreen gevaar voor de geestelijke volksgezondheid, etc. etc. Dat is echter niet de grond van de fatwah van de Ayatollahs. Daar gaat het om een surrealistische roman, die voor de moslims godslasterlijk zou zijn.
Wat zo beangstigend is bij de affaire van de Duivelsverzen, is, dat op grondvan religieus of politiek of filosofisch of ideaologisch fanatisme en extremisme, een land, een groep of een beweging alle internationale, nationale en puur menselijke normen van een geordende gemeenschap aan zijn laars kan lappen. Al-Qaida doet het met onvoorstelbare terreur aanslagen; de Leninisten-Maoisten in Peru deden het door onschuldige inheemse boeren te vermoorden; de Rote Armee Faktion in Duitsland deed het door bomaanslagen; de Libanese Djihadh deed het door onschuldige mensen te ontvoeren; de Palestijnse Hamasbeweging doet het door zelfmoord aanslagen in Israel; de Verenigde Staten deden het door de contras in Nicaragua met miljoenen dollars en onvoorstelbare hoeveelheden wapentuig te steunen en meer dan een kwart eeuw geleden, door generaal Pinochet in Chili in het zadel te helpen en te houden, om slechts een paar voorbeelden te noemen.
Ik hoor het menigeen al zeggen: "Dat is heel wat anders!" Is dat wel zo? Kwam het Amerikaanse anticommunisme in zijn fanatieke vormen niet evengoed voort uit een fundamentalistische alleenzaligverklaring van de vrije markt economie? Waar men te maken heeft met een alleen zaligverklaring, of dat nou godsdienstig is, of levensbeschouwelijk, of politiek, of raciaal, of economisch, of op welke grond dan ook, daar is sprake van fundamentalisme en dus van intolerantie en dus van een groot gevaar voor een ordelijke, democratische wereldgemeenschap. Immers, het enige wat een ware democraat niet mag tolereren is: ... intolerantie.
Niet de godsdienst is oorzaak van vele oorlogen en moordpartijen, zoals sommigen wel beweren, maar het fundamentalisme, in al zijn vormen, omdat het tot fanatismne leidt en daardoor tot intolerantie. En laten we ons geen illusies maken, ook binnen de grote christelijke kerken -- zoals de katholieke! -- leeft ook heden ten dage nog veel intolerantie, weliswaar niet op grond van fundamentalisme, maar wel van conservatisme, dat dezelfde uitwerking heeft.