Iedereen die ook maar een greintje belangstelling heeft voor datgene wat buiten zijn eigen leefwereld ligt, kent de prachtige torens van de "Wasili Blazjeni" of Basilius kathedraal op het Rode Plein in Moskou, op een steenworp afstand van de muren van het Kremlin. Ikzelf heb er in 1970 prachtige dia's van gemaakt, waarop de ronde bollen, die zo uit hout gesneden lijken, tegen de fel blauwe zomer hemel van Moskou afsteken. Er binnen in was maar weinig te zien. Het was een museum, toen al sinds vijftig jaar een van de zeer vele museums, die men in de grote steden van Rusland en de Oekraine kon bekijken.
Onze Intourist gids, een rasechte kommunistische propagandiste èn atheïste, vertelde het verhaal van de bouw van het monument van christelijke geloofsbeleving. Het was gebouwd door twee broers, in opdracht van Tsaar Iwan de Verschrikkelijke (16e eeuw). Zij waren van huis uit timmerlieden die de stenen bouwmaterialen op dezelfde manier probeerden te bewerken als ze met hout gewend waren. Toen het schitterende bouwwerk af was, vroeg de Tsaar of ze nog zo'n kerk konden bouwen. Op hun bevestigende antwoord liet hij hen de ogen uitsteken, omdat hij niet wenste dat er ergens in zijn rijk nog zo'n wonder van architektuur zou verrijzen.
Op zondag 14 oktober 1990 zeventig jaar nadat de kathedraal door de Bolsjewisten was gesloten als godshuis om het om te vormen tot een onaantrekklijk museum, klonken er voor het eerst weer de schitterende byzantijnse gezangen van de Russisch Orthodoxe kerk, niet alleen binnen de muren maar ook er buiten, via luidsprekers. De Basilius Kathedraal, met zijn prachtige torens en torentjes, is teruggegeven aan de kerk. Voor wie er in heeft gestaan, en ook de mooie, wat primitief aandoende ikonostasen heeft bewonderd, is dit een historische dag zonder weerga, temeer daar het ook de dag is waarop aan Mikhail Gorbatsjow de Nobel prijs voor de vrede is toegekend.
Ook de Paulus kathedraal van Leningrad (thans weer Sint Petersburg), zal wel weer hersteld zijn als kerk, hoewel de westelijke nieuwsmedia daar nooit melding van hebben gemaakt. Ze hebben meer aandacht voor privatisering van het ekonomisch potentiëel dan voor de wederopbloei van het christendom in de voormalige Sowjet Unie.
We keken vanuit onze hotelkamer iedere avond uit op de groen verlichte koepel van de Paulus kathedraal in de stad van Tsaar Peter de Grote. Ook dat is een monumentaal bouwwerk, van binnen veel mooier dan de Basilius kathedraal in Moskou. Er hing, vanuit het torengewelf een zware bal aan een lange kabel in, die konstant heel licht rond zwaaide, als gevolg van de draaiing van de aarde en de ikonostasen waren veel kleurrijker door de schittering van de marmeren vloeren en zuilen.
Onze Intourist gids in Moskou, Margareta, was een vrouw van in de veertig, die vloeiend Nederlands sprak, op één woord na: "Revalutsia", dat zij altijd op zijn Russisch uitsprak. Ons gidsje, Lena Jemeljanova, in Leningrad, was een meisje van nog geen twintig jaar, dat Duits sprak, en geen moment ook maar één woord kommunistische propaganda over haar lippen liet komen. In tegendeel. Ze stond zeer open voor wat wij te vertellen hadden.
De kerk in Rusland was ook toen niet dood, ondanks dat Margareta beweerde dat er alleen nog maar wat oudere mensen die niet goed bij hun hoofd waren, gelovig waren. In Moskou liepen we een keer een gebouw binnen, waar we werden tegen gehouden door een orthodoxe monnik, in habijt, die ons probeerde duidelijk te maken dat er binnen een kerkdienst aan de gang was. Op de vraag aan Lena in Leningrad hoeveel kerken er nog open waren, gaf zij onmiddellijk het exakte antwoord: "Veertig orthodoxe, twee katholieke en een moskee.". Voor een stad als het toenmalige Leningrad was dat niet veel, maar veel meer dan wij verwacht hadden. Toen zij de derde dag van ons bezoek bij ons hotel aan kwam zonder stem, zei ze op fluistertoon:
"Ich hoffe der Liber Herrgot wird mir bald meine Stimme zurück geben." (= Ik hoop dat Onze Lieve Heer mij gauw mijn stem teruggeeft.). Wij hebben de Lieve Heer een handje geholpen met wat kapitalistische zuigtabletten, die wij bij ons hadden.
We hebben haar, terug van onze reis naar het atheïstische bolwerk een foto van haarzelf en wat nylonkousen gestuurd, die in de Sowjet Unie niet te krijgen waren. Aan Margareta dachten we niet eens. Ik kan me niet herinneren of ik haar wel op de foto vereeuwigd had.
Margareta was nogal boos op mijn vrouw en mij, omdat wij weigerden mee te gaan schuifelen langs het lijk van Lenin in zijn mausoleum onder de muur van het Kremlin. Ik had geen zin mijn foto apparatuur in de hotelkamer achter te laten en meenemen was verboden. Bovendien zei ik botweg dat ik niet geïnteresseerd was in pseudo religie. Want dat was de Lenin verering. In plaats daarvan gingen mijn vrouw en ik naar het warenhuis Goem, ook op het Rode Plein en kregen daarbij nog een kleine parade te zien bij het wisselen van de wacht voor het Lenin Mausoleum.
De kerk in de voormalige Sowjet Unie is alles behalve dood. Zeventig jaar atheïstische propaganda en opvoeding hebben het geloof niet kunnen uitroeien. Er is onder Gorbatsjow al weer een nieuwe kathedraal gebouwd in Moskou, die in de volksmond de naam "Pjerestroika kathedraal" kreeg, omdat het het eerste kerkgebouw was, dat nieuw gebouwd kon worden in zeventig jaar tijds, dankzij de pjerestroika en glasnost politiek van Mikhail Gorbatsjow. Wat ook het uiteindelijke lot van Mikhail Gorbatsjow zal zijn, hij zal ook in de analen van het christendom geboekstaafd worden als de man die de kerkdeuren weer open wierp.
Het intrigerende "Grottenklooster" bij Kiev (de hoofdstad van de Oekraine) was het eerste klooster dat teruggegeven werd aan de monikken die eruit verbannen waren en de jaarlijkse manifestaties op 15 juni bij het machtige beeld van de kruisdragende Wladimir in het heuvelland net buiten Kiev, ter herdenking van : "De doop van de rus" hebben al lang weer plaats en trekken enorme groepen gelovigen, waaronder zeer vele jongeren. Wladimir de Grote was de tiende eeuwse grootvorst van Kiev, die zich liet dopen en zijn volk liet kerstenen vanuit Byzantië en die daarom als heilige wordt vereerd.
De bekering van Rusland is opnieuw een feit tien eeuwen na de eerste dopeling. Het tiende eeuwfeest van de eerste kerstening van het Slavische rijk werd in 1989 groots gevierd, zowel in Moskou, met vele buitenlandse gasten, als in Kiev, waar duizenden mensen bijeengekomen waren om de doop van de Rus te herdenken en een stortbui over zich heen kregen die zij ervoeren als een wederdoop.
als we even de Russische Federale Republiek, De Oekraine en Wit Rusland, samen met Moldavië, Georgië en Armenië afscheiden van de andere, voornamelijk mohemmedaanse republieken als Azerbeidjan, Oesbekistan, Kirchizië, Kazakhstan en Turkmenistan, hebben we te maken met verreweg het grootste christelijke gebied ter wereld, dat zich uitstrekt van zijn westelijke grenzen met de Baltische staten, Polen, Tsjechië, Slowakije, Roemenië en Bulgarijetot aan de Japanse zee bij Wladiwostok. Men bedenke wel: een treinreis van Moskou naar Wladiwostok met de Trans Siberië express duurt zes dagen!
Dat enorme Christelijke gebied, politiek uiteengevallen in een groot aantal naties, grenst in het westen aan andere christelijke naties: de Baltische staten, in hoofdzaak kahtoliek, evenals Polen en voor een groot deel Tsjechië en Slowakije. Roemenië en Bulgarije zijn voornamelijk Orthodox(in Roemenië geünieerd met Rome) , en dus zeer christelijk. Als de Russisch Orthodoxe kerk ook nog in staat zal blijken te zijn zichzelf innerlijk te vernieuwen en zich los te maken van zijn zucht naar een status als Staatskerk, kan de christelijke vernieuwing aan het eind van de twintigste eeuw wel eens een grotere omwenteling te weeg gebracht hebben dan de christelijke vernieuwers in West Europa zich ooit hebben kunnen dromen.
Pierre Teilhard de Chardin, die de ontwikkelingen in het kommunistische blok nauwlettend volgde, niet alleen omdat het dialektisch materialisme op vele punten overeenkwam met zijn eigen overtuigingen, maar ook omdat hij heel helder inzag dat het basis streven naar collectivisatie door het Marxisme van levensbelang was voor de mensheid, heeft in meerdere van zijn geschriften voorspeld, dat ergens op hun weg naar een betere toekomst voor de mens de christen en de marxist elkander zouden ontmoeten om samen verder te gaan, niet langer de eerste op zoek naar een vertikale weg recht omhoog, noch de tweede op louter een horizontale weg recht vooruit, maar samen op een diagonale weg, omhoog en vooruit.
Het heeft er alle schijn van dat de handreiking al tot stand is gekomen. Voor het eerst sprak een Sowjet-leider - Mikhail Gorbatsjov - persoonlijk met een paus - Johannes-Paulus II - en het meest merkwaardige (geschiedkundig toeval?) was, dat zij dat volledig onder vier ogen konden doen, omdat de betrokken paus vloeiend Russisch sprak. De beide mannen namen afscheid van elkaar als vrienden, zoals jaren eerder Teilhard de chardin - als diep religieus christen - een warme vriendschapsrelatie aanknoopte met Sir Julian Huxley - een overtuigd agnosticus, telg uit een beroemd Brits geslacht van geleerde agnostici.
Het verzet tegen de godsdienst door het Marxisme kan, filosofisch gezien een grote misser zijn geweest, in zijn historische kontekst was het uitermate begrijpelijk, aangezien het juist de kerken waren die zich met hand en tand verzetten tegen een materialistisch (in filosofische zin wel te verstaan) benadering van de werkelijkheid. Daar kwam nog bij de reaktie tegen de "belerende" domhouderij van het gelovige kerkvolk, dat werd voorgehouden dat het lijden en de verdrukking het kruis was, dat de mens te dragen had om zijn zaligheid te verwerven.
Het marxisme wilde lotsverbetering van de mens, op basis van een materialistische filosofie die ook Teilhard de Chardin uiterst sterk aansprak. Hij noemt zichzelf bij herhaling een pure materialist, d.w.z. dat er voor hem geen onderscheid tussen geest en materie bestaat, dus ook geen tweedeling van de mens in ziel en lichaam. Alleen wierp het marxisme met het badwater ook het kind weg en het heeft er alle schijn van dat althans de leidende voormalige Sowjet ideologen dat nu eindelijk hebben ingezien en hun weg hebben verlegd met een handreiking aan het christendom.
Men moet alleen vrezen dat de kapitalistische krachten uit Noord Amerika alles in het werk zullen stellen om de ommezwaai naar hun hand te zetten teneinde ook aan de honderden miljoenen voormalige Sowjet burgers miljarden te gaan verdienen, zonder enig ander doel dan de zelfverrijking van het moment. Wij mogen hopen en bidden dat de huidige Russische leiders meer hersens zullen hebben dan zich daartoe te laten verleiden. Hun collectiviserings-moloch van boven af moet radikaal omgekeerd worden, niet naar een individualistische samenleving volgens Amerikaans model, maar naar een collectivisatie van de basis af omhoog, waarover een hele verhandeling op zich kan worden geschreven.
Wat het christendom zal moeten begrijpen, wil de handreiking inderdaad het sukses hebben, dat Teilhard ervan verwachtte, is, dat ook daar die omkering noodzakelijk is. De "belerende kerk" moet een "lerende kerk" worden, die mensen opvoedt tot zelfstandige individuen, die bereid en in staat zijn in vrijheid persoonlijk verantwoordelijkheid te aanvaarden voor zichzelf en de ander, vooral ook voor hun persoonlijke Gods-beleving. Als de kerken daar niet toe komen en blijven trachten de geloofsgemeenschappen in een collectief keurslijf te dwingen waarin eigen verantwoordelijkheid wordt onderdrukt, waarin "belerende" geestelijke leiders niet alleen geen respons krijgen, maar ze ook niet dulden, zal de kerken hetzelfde lot beschoren zijn als het atheïstisch marxisme in het Sowjet blok: uiteindelijk en onomkeerbaar falen!