DI DOS LèS
Bon día, mener, kon ta bai ku mener?Goeie morgen, meneer! Hoe gaat 't met U?
Basta bon, danki. I kon ta bai ku 't Gaat wel, (= tamelijk goed) dank U. En hoe
bo? gaat 't met jou?
Awèl, No muchu bon. mi ta un tiki Nou ja, niet al te goed. Ik ben 'n beetje
malu. ziek.
No bisá mi! Je meent 't niet! (=zeg mij niet)
Kiko bo tin ant ó? Wat heb je dan?
Mi ta kere ku mi tin un grip. Ik geloof dat ik de griep heb.
Pakiko bo no ta keda kas, antó? Waarom blijf je dan niet thuis?
Pasobra mi tin hopi kos di hasi. Omdat ik veel [dingen] te (= van) doen heb.
Awèl, tene kuidou, tende! Nou, pas maar op (= hou voorzichtigheid),
hoor!
Tin hopi biento i esei ta hopi Er is veel wind en dat is erg
peligroso, ora bo tin grip. gevaarlijk als je griep hebt.
Ta berdat. Mi ta bai kas djis akí. [Dat] is waar. Ik ga zo naar huis.
Pasa bon día. Goeie dag (= breng 'n goede dag door)!
Igualmente. Insgelijks.
GRAMáTIKA
TA = TEGENWOORDIGE TIJDSPARTIKEL
Mi ta bai ik ga Nos ta kanta wij zingen
Bo ta bin jij komt boso ta kome jullie eten
e ta kana hij loopt nan ta drumi zij slapen
ATENSHON!
Mi tin hamber. Ik heb honger.
E tin set. Hij/zij heeft dorst.
E kier siña papiamento. Hij/zij wil Papiaments leren.
Nos tambe kier siña papiamento. Wij willen ook Papiaments leren.
Antó bo mester studia hopi. Dan moet je veel studeren.
S í, nos mester studia tur día. Ja, we moeten iedere dag studeren.
Bo por studia tur día antó? Kun je dan iedere dag studeren?
Sí, nos por studia tur día un tiki. Ja, we kunnen iedere dag een beetje studeren.
Bo sa ku e ta malu? Weet je dat hij/zij ziek is?
Sí, mi sa. Ja, ik weet ['t].
Nos no mag papia duru akí. We mogen hier niet hard praten.
Ma nos mag papia pòko-pòko sí Maar we mogen wel zachtjes praten.
REGLANAN:
1 - "Ta" is behalve het werkwoord "zijn" ook , wat we noemen: het tegen-woordige tijdspartikel. Werkwoorden verbuigen in het Papiaments zelf niet. Ze worden vervoegd met tijdspartikels. In de tegenwoor-dige tijd is dat dus "ta".
2 - Er zijn zeven werkwoorden die in de tegenwoordige tijd zonder
"ta" worden vervoegd. Het zijn:
KIER (KE*) willen POR kunnen/mogen
TIN (TINI*) hebben SA (SABI*) weten
MESTER moeten MAG mogen
TA zijn
* De met een sterretje (*) -ge-merkte vormen hebben exact dezelfde betekenis maar worden minder gebruikt, behalve "ke" dat in de tegenwoordige tijd meer gebruike-lijk is dan "kier".
3 - Zoals reeds opgemerkt in de eerste les, kent het Papiaments geen omgekeerde woordorde! Het onderwerp staat altijd vóór het gezegde, ook in vragende zinnen. Tussen onderwerp en gezegde mogen geen bepalingen staan, behalve "tambe" (= ook) en "semper" (= altijd) e.d.
PRONOMBERNAN = VOORNAAMWOORDEN
mi ik, mijn, mij nos wij, ons(ze),
Bo jij, jouw, je boso jullie, jullie,
e hij, zij, het nan zij, hun, hen, ze
hem, haar, het
su zijn, haar
REGLANAN:
1 - De persoonlijke voornaamwoorden zijn tegelijk ook bezittelijke voornaamwoorden, met uitzondering van "e".
2 - "E" is zowel lidwoord van bepaaldheid (de, het) als persoonlijk voornaamwoord (hij, zij, het). Papiaments kent geen woordgeslacht.
3 - Het bezittelijke voornaamwoord - het enige dat afwijkend is van het persoonlijk voornaamwoord -
van de derde persoon enkelvoud (= "e") is "su", dat dus "zijn" en "haar" kan betekenen.
4 - Als persoonlijk voornaamwoord - en dus niet als bezittelijk voor-naamwoord - hebben "mi" en "bo" een bijzondere nadrukvorm: "ami" en "abo", waarbij de nadruk op beide lettergrepen gelijk is, maar de "a" wordt gerekt.
5 - Als "mi" en "bo" als persoonlijke voornaamwoorden - dus niet als bezittelijke voornaamwoorden! - op een tweelettergrepig werkwoord volgen, verschuift de nadruk in het werkwoord naar de slotklinker, die tevens verlengd wordt en in toon verhoogd. Bij meerlettergre-pige werkwoorden (die altijd de klemtoon op de slotklinker hebben!) wordt de slotklinker in dat geval gerektg, en de toon verhoogd.
EHEMPELNAN = VOORBEELDEN
Mi ta bai kas seis or'. Ik ga om zes uur naar huis.
Si bo ta hasi bo bèst, Als je je best doet,
bo ta logra tambe. slaag je ook.
E ta bisa hopi kos bobo. Hij zegt een heleboel (= veel) domme dingen.
E ta bisti un shimis mashá Ze draagt een heel mooie jurk.
bunita.
Nos ta papia papiamento mashá We spreken heel goed kpapiaments.
bon.
Boso ta skucha radio tur día? Luisteren jullie iedere dag [naar] de radio?
Nan ta kòre outo mashá malu. Ze rijden heel slecht auto.
Abo mester hasi e trabou, Jij moet het werk doen, niet ik.
no ami.
Mi kas no ta hopi grandi. Mijn huis is niet erg groot.
Bo outo ta hopi bieu. Je auto is erg oud.
Su shimis ta mashá kortiko. Haar jurk is erg kort.
Su kachó ta peligroso. Zijn/haar hond is gevaarlijk.
Nos país ta mashá chikito. Ons land is erg klein.
Boso lenga ta hopi difísil. Jullie taal is erg moeilijk.
Nan famía ta hopi grandi. Hun familie is erg groot.
DUNA = geven
Mi ta duna un florin. Ik geef één gulden.
Mi ta duná bo un florin. Ik geef je een gulden.
BISA = zeggen
Nan ta bisa ku nan no por. Ze zeggen dat ze niet kunnen.
E ta bisá mi ku mi mester keda. Hij zegt mij dat ik moet blijven.
KERE = geloven
Mi ta kere ku sí. Ik geloof van wel.
Bo no ta keré mi, no? Je gelooft me niet, nietwaar?
TENDE= horen:
Mi no ta tende kiko e ta bisa. Ik hoor niet wat hij zegt.
Mi no ta tendé bo bon. Ik hoor je niet goed.
HASI = doen:
E ta hasi su bèst. Hij doet zijn best.
Bo ta has í mi loko. Je maakt me gek.
NUMBERNAN
diesun 11 di diesun elfde
diesdos 12 di diesdos twaalfde
diestres 13 di diestres dertiende
dieskuater 14 di dieskuater veertiende
diessinko 15 di diessinko vijftiende
diesseis 16 di diesseis zestiende
diesshete 17 di diesshete zeventiende
diesocho 18 di diesocho achttiende
diesnuebe 19 di diesnuebe negentiende
binti 20 di binti twintigste
NOTA:
1 - Veel Papiamentssprekenden laten zich gemakkelijk beïnvloeden door het Spaans en gebruiken de Spaanse rangtelwoorden: "primero, segundo, tercer, cuarto, quinto, sexto, sétimo, octavo, noveno, décimo", meestal alleen "segundo" en "tercer". Men veronderstelt blijkbaar dat dat mooier klinkt! Sommigen zetten er nog "di" voor "e di tercer ..." = de derde!
2 - Om diezelfde spaanse beïnvloeding wordt voor "vier" in plaats van "kuater" vaak "cuatro" gezegd, en voor "dieskuater " dus "dieskua-tro", vooral op Aruba. Ook dit is natuurlijk onjuist.
PLURAL
(MEERVOUD)
Hopi kos veel dingen
Hopi turista veel toeristen
ochenta i sinko mil habitante. 85000 inwoners
Nan tin dos kas. Ze hebben twee huizen.
E ta hasi hopi kos bobo. Hij doet veel domme dingen.
REGLANAN:
1 - Zoals reeds opgemerkt in de eerste les, wordt er, in het Papiaments geen meervoudsvorm gebruikt als uit het zinsverband duidelijk is dat het meervoud is, behalve in bepaalde gevallen.
2 - Indien uit het zinsverband niet duidelijk is dat een woord meervoud is - zoals "REGLANAN" hierboven - dan wordt "nan" aangehechgt. In Les vier komen we hierop terug.
PRONUNSIASHON
1 - Het Papiamento wordt met veel meer spierkracht uitgesproken dan het Nederlands.
2 - De meeste klinkers zijn erg gesloten, d.w.z. dat ze met vrijwel gesloten lippen worden uitgesproken. De open klinkers, waarvan er enkele zeer open zijn, worden in de fonologische spelling altijd gemerkt met het dof accent (`).
3 - e, i, o, u en ü zijn zeer gesloten klinkers.
4 - a is opener.
5 - è, ò en ù zijn zeer open klinkers.
6 - ü wordt vaak uitgesproken als "i", vooral op Curaçao en in het cen-trale dialekt van Aruba.
7 - ù wordt vaak uitgesproken als de "i" in "kind", vooral op Curaçao en in het centrale dialekt van Aruba.
EHEMPELNAN:
baka [koe] karga [dragen] dal [slaan] mañan [morgen]
bende [verkopen] kere [geloven] depchi [dubbeltje] tende [horen]
dirti [smelten] risibí [ontvangen] sinti [voelen] skirbi [schrijven]
boroto [lawaai] korona [kroon] shoshoro [passiebloem]kómodo [gerieflijk]
frumú [vroedvrouw] burdugu [beul] purunchi [sproet] kunuku [akker]
zür [zuur] stür [sturen] hür [huren] yüli [juli]
pèrdè [verliezen] suèrt è [geluk] skèr (schaar) prèkè (speld)
djòdjò [genieten] mòrspòt [geknoei] ònbeskòp [onbeschoft] pòtmòni [portemonee]
bùs [bus] brùg [brug] b ùk [bukken] drùk [druk]
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Mi kier konta boso un tiki di nos isla Aruba.
2 - Nos isla ta mashá chikito, ma mashá bunita.
3 - Mi no sa, ma nan ta bisa ku Aruba tin awó ochenta i sinko mil habitante.
4 - Nos promé lenga na Aruba ta Papiamento.
5 - Papiamento ta un lenga mashá bunita, ma tambe un tiki difísil pa
stranhero.
6 - Tin mashá hopi hotel i restorant na Aruba. Esei ta berdat.
7 - Mashá hopi turista ta bishitá nos isla bunita tur aña.
8 - Mashá hopi turista stranhero na Aruba ta merikano.
9 - Ma tambe ta bini hopi turista di Europa.
10 - Mashá hopi turista europeo ta bini di Hulanda.
11 - Tur hende na Aruba tambe ta siña hulandes.
12 - Kasi tur arubiano ta papia papiamento, hulandes i ingles.
13 - Hopi hende akí tambe ta papia un tiki spañó.
14 - Na Korsou i Boneiru nan tambe ta papia papiamento.
15 - Abo tambe ta papia papiamento?
16 - No, mi no ta papia papiamento; mi ta papia hulandes i Mi ta si ña papiamento awó.
17 - Bo ke siña papiamento bon?
18 - Klaro! I si mi ta hasi mi bèst, mi ta logra tambe.
19 - Nan ta bisá mi, ku nan outo ta hopi bieu; nan ta bisa, ku nan ke kumpra un nobo.
20 - Ami tambe mester kumpra un outo nobo. Mi outo tambe ta hopi bieu i malu.
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Goeie morgen, mevrouw! Hoe gaat 't met U?
2 - Heel goed, dank je. En hoe gaat 't met jou?
3 - Ik geloof dat ik [de] griep heb.
4 - Je meent 't niet! Wat doe je dan hier?
5 - Met [de] griep moet je thuis blijven.
6 - Dan moet je in bed blijven weet je?
7 - [Dat] is waar. Ik wil wel (= ja) thuis blijven maar ik kan niet thuis blijven.
8 - Ik heb veel {dingen} te (= van) doen, weet je.
9 - Maar je moet weten dat [de] wind erg gevaarlijk is.
10- Ik weet ['t] heel goed. Ik ga zo (= dadelijk) [naar] huis.
11 - Wat ga je morgen doen?
12 - Morgen wil ik [naar] Oranjestad gaan.
13 - Wat wil je morgen in Oranjestad gaan doen?
14 - Ik moet een nieuwe jurk gaan kopen.
15 - Nou, pas [maar] op, hoor, dat (=ku) je niet een al te korte jurk koopt.
16 - Kun je mij vijftien gulden (=florin) geven?
17 - Geloof me! Ik heb [ze] niet.
18 - Ik breng je morgen vijftien gulden. Is [dat] goed?
19 - [Dat] is goed. Tot morgen, dan.
20 - Insgelijks!
C: BISA E SIFRANAN:
12 - 9 - 18 - 7 - 20 - 2 - 5 - 14 - 19 - 4 - 16 - 11 - 6 - 13 - 8 - 10 - 17 - 3.
D: KONTESTá E PREGUNTANAN:
1 - Kon ta bai ku bo?
2 - Tur kos ta bon?
3 - Bo ta na kas mañan?
4 - Bo ta bin di bo kas awó?
5 - Bo ta bai kas oró (=straks)?
6 - Bo mester keda kas ku grip?
7 - Bo ke si ña papiamento bon?
8 - Papiamento ta hopi difísil?
9 - E di dos lès ta hopi difísil?
10 - Tin hopi biento awó?
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ