DI KUATER LèS
FAMíA CROES
Mener Croes ta hende-homber.
Señora Croes ta hende-muhé.
Juan, yiu di mener Croes i su señora, ta mucha-homber.
Carmen, tambe yiu di mener Croes i su señora, ta mucha-muhé.
E bebi, Clarita, tambe ta mucha-muhé.
Mener Croes ta kasá di señora Croes.
Señora Croes ta kasá di mener Croes.
Mener Croes ta tata di Juan, Carmen i Clarita.
Señora Croes ta mama di e muchanan.
Juan ta yiu-homber di mener Croes i su señora.
Mener Croes i su señora ta e mayornan di Juan.
Carmen ta yiu-muhé di su mayornan.
E bebi tambe ta nan yiu-muhé.
Juan, Carmen i Clarita ta ruman.
Juan ta ruman-homber di Carmen i Clarita.
Clarita i Carmen ta ruman-muhé di Juan.
Juan ta ruman mayor di e dos mucha-muhénan.
E tambe ta yiu mayor di su mayornan.
Carmen ta yiu-muhé mayor di su mayornan.
Juan tin dies aña; su ruman Carmen tin ocho aña.
Nan ruman menor, Clarita, ta bebi ainda; e tin seis luna so.
E pareha Croes ku nan yiunan ta biba na 'Ruba.
Nan ta biba den un kas grandi.
Mener Croes ta traha den gobierno.
Señora Croes ta traha mitar día so den un pakus na Playa.
Atardi e ta na kas. E ta kuida su kas i su yiunan.
Juan ku Carmen ta bai skol tur día.
Na skol, mener i yùfrou di skol ta siña nan hulandes.
Na kas nan ta papia papiamento.
Juan tin un y ùfrou di skol den su klas.
Carmen tin un mener di skol den su klas.
Clarita no ta bai skol ainda. E ta muchu chikito ainda pa bai skol kaba.
E muchanan ta yama nan mayornan "pai" ku "mai".
Nan ta yama nan tata "pai" i nan ta yama nan mama "mai".
Mener Croes su nomber ta Jacinto, pero señora Croes ta yama su kasá "Chinto". Su fam ta Croes.
Señora Croes su nomber ta María, pero tur hende ta yama señora Croes "Chichi", pasobra e ta yiu-muhé mayor di su mayornan.
Su fam tambe ta Croes i p'esei, su fam kasá ta Croes-Croes.
Juan ta yiu-homber mayor di Chinto i Chichi Croes; p 'esei nan tambe ta yama nan yiu-homber "Buchi".
Su fam, naturalmente tambe ta Croes.
Na 'Ruba, hopi hende ta yama e yiu-homber mayor: "Buchi".
Nan ta yama e yiu-muhé mayor: "Chichi".
Ken ta kasá di mener Croes? Kasá di mener Croes ta señora Croes.
Kiko ta e nomber di señora Croes? Su nomber ta María, pero pasobra e ta yiu-muhé mayor di su mayornan, e tambe ta yama Chichi.
Ken ta kasá di señora Croes? Kasá di señora Croes ta mener Croes.
Kiko ta e nomber di mener Croes? Su nomber ta Jacinto.
Kon Chichi Croes ta yama su kasá? E ta yama su kasá Chinto.
Kuanto yiu e pareha Croes tin? E pareha Croes tin tres yiu.
Kuanto yiu-homber e pareha Croes tin? Nan tin un yiu-homber so.
Kon ta yama nan yiu-homber? E ta yama Juan, pero nan tambe ta yama nan yiu-homber Buchi.
Pakiko nan ta yama nan yiu-homber "Buchi"? Pasobra e ta e yiu-homber mayor di e pareha Croes.
Kuanto yiu-muhé e pareha Croes tin? Nan tin dos yiu-muhé.
Kon ta yama e yiu-muhénan ? Nan ta yama Carmen i Clarita.
Ki edat e yiu-homber di e pareha Croes tin? Nan yiu-homber, Juan, tin dies aña.
I ki edat nan yiu-muhé mayor tin? Nan yiu-muhé mayor, Car-men, tin ocho aña.
I ki edat nan bebi tin? Nan bebi, Clarita, tin seis luna so.
Unda famía Croes ta biba? Nan ta biba na 'Ruba.
Nan kas ta grandi of chikito? Nan kas ta basta grandi.
Unda mener Croes ta traha? E ta traha den gobierno.
I unda señora Croes ta traha? E ta traha den un pakus na Playa.
Señora Croes ta traha den e pakus henter día? No, E ta traha mitar día
so.
Kiko e ta hasi atardi?
Atardi e ta keda kas pa kuida kas i su yiunan.
REMARKA (= opmerking)
"KASA" = trouwen. "kasá" is dus getrouwd. Als zelfstandig naamwoord betekent "kasá" daarom "man" of "vrouw" in de betekenis van "echtgenoot/echtgenote".
GRAMáTIKA
GéNERO GESLACHT
hende mens mensen
homber hende-homber man mannen
muhé hende-muhé vrouw vrouwen
yiu kind kinderen
yiu-homber zoon zoons
yiu-muhé dochter dochters
mucha kind kinderen
mucha-homber jongen jongens
mucha-muhé meisje meisjes
ruman broer/zus broers/zusters
ruman-homber broer broers
ruman-muh é zus zusters
brùit bruiloft
brùit-homber bruidegom
brùit-muhé bruid
tata mama vader moeder
pai mai pappa mama
wela grootvader grootmoeder
pad ú padushi opa
madú madushi oma
omo 'mo Pé oom OomPiet
tanta Tant' Toya tante Tante Victoria
tío tía oom tante
primo prima neef (neefzegger) nicht
sobrino sobrina neef (oomzegger) nicht
chubato bok; ram; mannetjes dier
kachó hond
kachó-chubato reu
kachó-tefi teef
galiña kip kippen
gai haan hanen
baka koe
baka-toro stier
porko varken
porko-ber beer (mannelijk varken)
NOTANAN
1 - Het papiaments kent geen geslacht. Om geslacht bij mensen aan te geven wordt gewoonlijk "homber" en "muhé" aangehecht. Heel vaak echter zal men praten over zijn "yiu", of zijn "ruman" zonder geslachtsaanduiding.
2 - "homber" en "hende-homber", "muhé" en "hende-muhé " betekenen feite-lijk hetzelfde, namelijk respectievelijk: man en vrouw. Met name op Aruba wordt echter "homber" en "muhé" als minder respektvol ervaren, zelfs vertaalbaar als "vent" respectievelijk "wijf ".
3 - Er zijn een aantal specifieke aanduidingen als "tata","mama", "pai", "mai", "padú/padushi", "madú/madushi", "omo", "tanta" en dergelij-ke, die uiteraard geslachtelijk zijn. "Tío" en "tía" zijn aan het Spaans ontleend en dreigen "Omo" en "tanta" te verdringen. "Primo/prima" (kind van oom of tante) en "sobrino/sobrina" (kind van broer of zus) zijn ook aan het Spaans ontleend maar oorspron-kelijk bestond de vrouwelijke vorm niet. Die is onder Spaanse invloed later ingevoerd.
4 - Voor dieren bestaan sommige specifieke aanduidingen, zoals "chubato" voor "bok c.q. "ram" bij schapen en geiten. Men hoort ook vaak "macho" (= mannelijk) en "hembra" (= vrouwelijk), die aan het Spaans ontleend zijn. Een merrie en een ezelin zijn beiden "yewa" (dat ook als scheldwoord voor vrouwen wordt gebruikt). Bij vogels wordt op Aruba gewoonlijk gesproken van "gai" (= haan) met uitzon-dering van "kip" en "haan", die respectievelijk "galiña" en "gai" zijn. "pulèchi" of "Polèchi" = kippetje.
5 - Op Curaçao hecht men meestal ook bij dieren de woorden "homber en "muhé" aan behalve bij "baka - baka-toro" en "galiña - gai".
6- Door slechte taalbeheersing voeren velen geslachtelijke uitgangen in, zoals in het Spaans te
doen gebruikelijk is. Bijvoorbeeld: "te-sorero - tesorera" (=penningmeester); "trahadó - trahadora" (= werk(st)er). Dit is echter beslist niet juist.
N.B.: "yiu" is typisch Arubaans. Op Curaçao is de vorm "yu".
PLURALISASHON MEERVOUDSVORMING
yiu yiunan kind kinderen
mucha muchanan kind kinderen
ruman rumannan broer/zus broers en zusters
mayor mayornan ouder ouders
homber hombernan man mannen
muhé muhénan vrouw vrouwen
Tin dos hende na porta. Er zijn twee mensen aan de deur.
Kiko e hendenan ta hasi ei? Wat doen die mensen daar?
E famía tin tres yiu. Het gezin heeft drie kinderen.
E tres yiunan tur ta bai skol. De drie kinderen gaan allemaal naar
school.
Mashá hopi hende a bin Kas di Een heleboel mensen zijn naar het
Kultura ayera. Kultureel Centrum gekomen gisteren.
Mashá pòko di e hendenan presente Heel weinig van de aanwezigen
a komprondé e komedia. hebben het toneelstuk begrepen.
REGLANAN
1 - Het papiaments kent eigenlijk geen meervoud. Om meervoud aan te geven kan "nan" worden aangehecht. De klemtoon blijft hetzelfde als in het enkelvoud.
2 - De meervoudsvorm wordt niet gebruikt als uit het zinsverband duide-lijk is dat het om meer dan één gaat, tenzij het zelfstandige naamwoord bepaald wordt door het lidwoord van bepaaldheid (e) of door, bijvoorbeeld, een bezittelijk voornaamwoord. Ook als uit het zinsverband het meervoud niet blijkt, wordt "nan" aangehecht. Bijv.:
Mi tin tres yiu. Ik heb drie kinderen.
Mi tres yiunan ta na Hulanda. Mijn drie kinderen zijn in Neder-
land.
Un kantidat di hende a bin wak. Een heleboel mensen kwamen kijken.
Tur e hendenan ku a bin no a mira Alle mensen die kwamen hebben niets
nada gezien.
M'a lesa hopi buki di e outor. Ik heb een hoop boeken van die
auteur gelezen.
Tur e bukinan ku m'a lesa di dje, Alle boeken die ik van hem heb
ta mashá interesante. gelezen, zijn erg interessant.
Muchanan! Bin akí! Boso mama ta Kinderen! Kom hier! Jullie moeder
yama boso. roept jullie.
3 - Feitelijk is "nan" echter geen meervoudsverbuiging maar een "uit-breidings partikel". Vandaar dat "nan" ook aan andere woordsoor-ten kan worden gehecht, zoals aan bijvoeglijke naamwoorden en zelfs aan bijwoorden. Bijvoorbeeld: "E mucha-muhénan bunita" is hetzelfde als "E mucha-muhé bunitanan". Het gehele begrip wordt namelijk "uitgebreid", niet slechts het zelfstandig naamwoord.
4 - Zo ook kan men zeggen: "Mi ta bai na mamanan." waarmee niet bedoeld wordt dat men meer "moeders" heeft. Het betekent dat men in het begrip "mama" ook alle anderen insluit die in hetzelfde huis als "moeder" wonen.
5 - Ook een bijwoord van plaats kan met "nan" worden uitgebreid: "Akí-nan" betekent "hier in de buurt"; "ayanan" en "einan" = "daar in de omgeving."
6 - Het lidwoord van bepaaldheid (= e) heeft een aanwijzende betekenis (dit, deze, die, dat) en wordt derhalve niet gebruikt als die aanwijzende betekenis niet opgaat.
PRONUNSIASHON
E SERá E HABRí
bek (bukken) bèk (achteruit)
bel (dij) bèl (bel)
hel (geel) hèl (de hel)
lesa (lezen) lès (les)
prek (preken) prèkè (veiligheidsspeld)
rek (rekenen) rèk (strekken)
sker (scheur) skèr (schaar
berde (groen) bèrdè (waar)
SERá:
E ke kere loke e mener kier a bis'é.
E no ke bebe e remedi, pero e mester beb'é.
HABRí:
plèchè-plèchè (plonzen) mèkè-mèkè (oogvet) pèrdè (verliezen)
pèchi (pet) kèns (suf) prèt (leuk) nèk (foppen) lèk (beetje)
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES.
1 Mi ta bai na mamanan un anochi tur siman.
2 Tin tres di mi rumannan na kas ainda ku mi mama: un ruman-muhé i dos ruman-homber.
3 Mi dos ruman-hombernan ta traha den gobierno. Mi ruman muhé no ta traha den gobierno; e ta traha den un pakus na Playa.
4 Bon día, yùfrou. Yùfrou por bisá mi unda kantor di mi ruman ta keda?
5 Kon mener ta yama? I mener ta papia di un ruman-homber of un ruman-muhé? I kon mener su ruman ta yama?
6 Mi nomber ta Ricardo i mi fam ta de Cuba. Mi ruman ta ruman-homber i e ta yama Gilberto, pero tur hende ta yama mi ruman Buchi.
7 Ah, Buchi de Cuba! Naturalmente mi por bisa mener unda Buchi su kantor ta keda. Pero mi ta kere, ku e no ta na kantor awó. M'a wak é sali.
8 ai, NO! NO POR TA! Unda el a bai, antó? El a bisá mi ku mi mester a bin dies or' i ta dies or' awó.
9 Ta berdat. Mi no sa unda el a bai. Pero si el a bisa mener pa bin akí dies or', naturalmente e ta bolbe djis akí.
10 Ami tambe ta kere esei. Mi ruman SEMPER ta un homber di su palabra. A, wak! El a bolbe kaba.
11 Hé, Buchi! Kon ta bai ku bo, homber? Hopi tempo sin mirá bo!
12 Berdat, ruman! B'a warda hopi ora?
13 No, no, no wori. M'a yega awor akí.
14 Bon, ruman. Kontento di mirá bo. Bin ku mi. Nos ta bai mi kantor un rato. Mi no tin muchu tempo, pero mi ta traha tempo pa bo.
15 Kon ta bai ku tur hende na kas? Nan tur ta bon?
16 Sí, sí! Nan tur ta bon, danki Dios.
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1. Mijn ouders wonen in Nederland. Ik woon en werk op Aruba.
2. Waar woont U, mevrouw en waar werkt U?
3. Ik woon met mijn man en kinderen in Noord en ik werk in een winkel in de stad.
4. Hebt U nog broers en zusters op Aruba of woont Uw familie in Neder-land?
5. Nee, niet op Aruba. Ik heb twee broers en drie zusters. Maar al mijn broers en zusters wonen nog in Nederland.
6. Met andere woorden, U bent alleen (= Uw alleen)hier op Aruba met Uw man en kinderen.
7. Hoeveel kinderen hebt U dan?
8. Ik heb drie kinderen; één jongen en twee meisjes.
9. Hoe heet u en hoe oud bent U (meneer)?
10. Ik heet Buchi, omdat ik [de] oudste zoon van mijn ouders ben. Maar ik zeg U niet hoe oud ik ben, juffrouw.
11. En hoe noemen we op Aruba een oudste dochter ook [wel]?
12. We noemen een oudste dochter Chichi.
13. Weet U (= juffrouw) hoeveel huizen er staan (=zijn) in de straat waar U woont?
14. Heb je de drie meisjes gezien die vanmorgen naar school gingen?
15. Ja, ik heb ze gezien met hun onderwijzeres.
C: KONTESTá E SIGUIENTE PREGUNTANAN:
1 - Kon bo ta yama?
2 - Bo ta hende-muhé of hende-homber?
3 - Unda bo ta biba?
4 - Unda bo ta traha?
5 - Ki edat bo tin?
6 - Bo tin ruman?
7 - Bo tin famía na 'Ruba tambe?
8 - Bo tin kasá i yiu?
9 - Bo ta haya papiamento hopi difísil?
10 - Kiko bo ta haya difísil, su gramátika of su pronunsiashon?
11 - Kuanto aña bo ta bai keda na 'Ruba?
12 - Bo ta gusta biba na 'Ruba?
13 - Bo ta gusta bo trabou?