DI SEIS LèS

FAMíA CROES NA MESA

Famía Croes ta na mesa huntu ku e mayornan di señora Croes.

E mayornan di señora Croes ta suegronan di mener Croes i welanan di e muchanan.

E muchanan ta yama nan welo "padú" i nan wela nan ta yam'é "madú".

E mayornan di señora Croes a bin di bishita, pasobra Carmen, nan nieto, ta hasi a ña.

"Pabien, Carmen! I hopi aña mas di bida." padú i madú a bisa nan nieto, ora Carmen a risibí nan na porta di kurá.

"Mashá danki, Madú, mashá danki, padú!" Carmen a bisa i a duna nan tur dos un sunchi.

Awó nan tur ta sinta na mesa i Carmen ta munstra su tata i mama e bunita popchi, ku el a haña regalo di su welanan.

"B'a munstra madú i padú kaba kiko b'a haña regalo di nos?" señora Croes ta puntra su yiu-muhé.

"Ai, no!" Carmen ta sklama i ta bula lanta for di su stul.

Den sala e ta kòi un kaha grandi i ta bin munstr'é na su welanan.

"Kiko esei ta? Madú ta puntr'é.

"Un kas di popchi." Carmen ta kontestá kontento.

E ta saka tur kos for di e kaha i ta pone nan riba mesa.

"Wak, Madú, pad ú." Carmen ta splika.

"Esaki ta mi kas di popchi nobo." Carmen ta bisa kontento.

"Wak! E tin tur kos! su sala, su kamber, su baño, su kushina, tur kos t'ei (= ta ei)." i ku su dede e ta munstra tur e partinan.

"I den sala un mesa ku kuater stul. I riba mesa tayónan pa kome, kòpi ku skòter, kuchú, kuchara, forki i telep."

"Es ta bunita!" madú ta bisa. "I awó bo tin un popchi tambe pa biba den e kas. Bon, no?"

"Ma unda su stof ta, i su kanika di kòfi?" Padú ta puntra kurioso.

"At'é akí!" Carmen ta munstra ku su dede. "Den kushina. Esak í ta e stof i esei ta e kanika di kòfi. I tin un kanika di té tambe. Ma e ta den e kashi akí." i e ta munstra ku su dede un kashi chikito, den skina di e kushina.

"I unda e popchi mester drumi?" Carmen su welo ta puntra.

"Akí, no!" Carmen ta sklama. "den e kama akí, den su kamber."

"Bon, mi yiu," señora Croes ta hari. "Kita tur e kosnan ei for di mesa awó, pasobra awó nos ta bai drecha e mesa grandi akí, I pasobra abo ta hasi aña awe, abo mag sinta na kabes di mesa awe i Buchi ta bai yudá mi drecha mesa."

Juan - ku su mayornan ta yama "Buchi" - ta lanta for di su stul i ta sigui su mama den kushina.

Un rato despues e ta bolbe ku seis tayó, i seis kòpi ku skòter riba un teblachi. E ta pone nan tur riba mesa i ta bolbe bèk den kushi-na.

Un rato despues e ta bin bèk ku seis kuch ú, seis kuchara, seis forki i seis telep i ta pone nan tur riba mesa tambe.

Un rato despues, señora Croes ta bolbe ku un teblachi ku seis kòpi grandi di sòpi.

"Kuidou!" e ta bisa. "E sòpi ta kayente."

"E mester ta kayente," padú ta hari. "Sòpi fríu no ta dushi."

Ora nan tur a bebe nan sòpi, señora Croes ta hiba e kòpinan bèk den kushina i ta bolbe ku un kanika di kòfi, un kanika di lechi i un pòchi di suku i e ta bisa su kasá:

"Abo ta basha kòfi pa tur hende?"

"Klaro!" mener Croes ta kontestá. E ta kòi e kòpi di su suegra i ta puntr'é:

"Lechi ku suku, Madú?"

"Sí, sí! " su suegra ta kontestá. "Tres kuchara di suku. Mi ta gusta mi kòfi hopi dushi."

"Holó!" Mener Croes ta sklama.

"Pa mi lechi so." su suegro ta bisa. "Ami ta dushi kaba."

"A!" mener Croes ta kontestá. "Padú ta haña ku madú no ta dushi, antó?"

"Padú ta mala-mucha!" Carmen ta sklama. "Madú sí ta dushi!"

Tur hende ta hari. Señora Croes ta drenta for di kushina, ku un skalchi yen di pan i un teblachi yen di beleg.

"Kuminsá hunta boso pan ku manteka," señora Croes ta bisa, "paso-bra mi ta bin ku Carmen su beleg favorito."

"A! Dushi!" Carmen ta sklama. "webo hasá!"

"Eksaktamente." señora Croes ta hari. "Ma no pa bo so. Pa nos tur." E ta wak riba mesa i ta sigui:

"Buchi, bai buska salu den kushina. M'a lubidá salu. I webo sin salu no ta dushi." i e tambe ta bolbe bèk den kushina.

Un rato despues e ta bolbe ku un planchi ku tres webo hasá i ta pone un riba pan di Carmen, un riba e tayó di su mama i un riba e tayó di su tata.

"E otro tresnan ta bin djis akí." e ta bisa.

"Kuminsá numa. No laga nan fría. Bon apetit."

GRAMáTIKA

KU - KU - KU - KU

KU = MET

Kon ta bai ku bo? Hoe gaat het met je?

Bo ta bai Playa ku mi? Ga je met me naar de stad?

E ke kòfi ku lechi so. Hij/zij wil koffie met alleen melk.

Ku otro palabra: e no ke kòfi ku Met andere woorden: hij/zij wil geen koffie

suku. met suiker.

Ku grip bo mester keda kas. Met de griep moet je thuis blijven.

KU = EN

Mener Croes ku su kasá a bai Hu- Meneer Croes en zijn vrouw zijn naar Neder-

landa ku vakansi. land gegaan met vakantie.

Juan ku Carmen ta bai skol tur día. Juan en Carmen gaan iedere dag naar school.

Mi ruman mayor ku mi ta bai lanta Mijn oudste broer en ik gaan een zaak oprich-

un negoshi. ten.

Mi omo ku tanta ta bin di bishita Mijn oom en tante komen morgen op bezoek.

mañan.

KU = DIE/DAT (betrekkelijk voornaamwoord)

E señora, ku ta kanta asina bunita, De dame, die zo mooi zingt, is mijn zus.

ta mi ruman.

E kas, ku bo ta mira aya, ta na Het huis, dat je ginds ziet, is te koop.

bende.

El a bisa, ku e no ta bin. Hij heeft gezegd dat hij niet komt.

KU = DAN (na vergrotende trap)

E popchi nobo ta mas bunita ku esun De nieuwe pop is mooier dan de oude.

bieu.

E pakus na Playa ta otro ku esun De winkel in de stad is een andere dan die in

na Santa Cruz. Santa Cruz.

E sòpi ta mas dushi ku m'a kere. De soep is lekkerder dan ik dacht.

REGLANAN:

1 - "Ku" is voorzetsel en betekent dan "met/mee". In dit geval krijgt "ku" de nadruk en verhoogt in toon indien het direct wordt gevolgd door het persoonlijke voornaamwoord "mi" of "bo".

2 - "Ku" is voegwoord en betekent dan "en". In deze betekenis kan het altijd vervangen worden door "i". Aangezien het echter in werke-lijkheid ook hier gaat om het voorzetsel "met", krijgt het nadruk en verhoogt in toon voor de persoonlijke voornaamwoorden "mi" en "bo".

3 - "Ku" is betrekkelijk voornaamwoord en wel het meest gebruikte be-trekkelijke voornaamwoord. Het heeft dan de betekenis van "die " of "dat" en ook "wie" als het personen betreft.

4 - "Ku" is bijwoord in een vergelijking, en heeft dan de betekenis van Nederlands "dan".

TONO KU "TA":

a: E mucha ta fastioso. Dat kind is vervelend.

b: E mucha tá fastioso! Dat kind is oer-vervelend.

A: E kas ei ta bunita. Dat huis is mooi.

B: E kas ei tá bunita! Wat is dat toch een mooi huis!

A: E señora ta flako. Die vrouw is mager.

B: E señora tá flako! Die vrouw is zo mager als 'n lat.

A: E homber ta gordo. Die man is dik.

B: E homber tá gordo! Die man is afschuwelijk dik.

TONO KU "SA":

A: Bo ta mòsh, yiu! Je knoeit, jô/meid!

B: Bo sá mòsh, yiu! Wat kun jij me rotzooien, jô/meid!

A: E hóbennan ta hasi beheit. Die jongelui maken lawaai.

B: E hóbennan ei sá hasi beheit! Die jongelui kunnen me toch een lawaai maken!

A: Nan ta bati boka. Ze kletsen.

B: Nan sá bati boka! Ze kunnen me toch kletsen!

REGLANAN:

1 - Als "ta" in de betekenis van "zijn" met nadruk en verhoogde toon wordt uitgesproken, verandert de betekenis van de zin in een soort overtreffende trap vorm, die in het Nederlands alleen maar met extra bijvoeglijke naamwoorden kan worden weergegeven.

2 - Hetzelfde geldt als men "ta" als tegenwoordige tijdspartikel ver-vangt door "sa" en ook dat nadrukkelijk en op verhoogde toon uitspreekt. "Sa" krijgt in dat geval de

betekenis van "kunnen".

PRONOMBERNAN DEMONSTRATIBO (aanwijzende voornaamwoorden)

akí [hier] EI [daar] AYA [ginds]

e [...] akí dit/deze [...] e [...] ei dat/die [...] e [...] aya ginds(e) [...]

esakí dit, deze esei dat, die esaya ginds(e)

E kas akí dit huis

E kas ei dat huis

E kas aya dat gindse huis

E mener akí deze meneer

E mener ei die meneer

E mener aya gindse meneer

E muchanan akí deze kinderen

E muchanan ei die kinderen

E muchanan aya gindse kinderen

E outo akí deze auto

E outo ei die auto

E outo aya gindse auto

E pakusnan akí deze winkels

E pakusnan ei die winkels

E pakusnan aya gindse winkels

Esakí ta mi ruman chikito. Dit is mijn kleine broertje /zusje.

Esei ta nos kas. Dat is ons huis.

Esaya ta un watapana. Dat ginds is een divi-diviboom.

E mucha akí ta mi ruman chikito. Dit kind is mijn kleine broertje/zusje.

E kas ei ta di nos. Dat huis is van ons.

E palo aya ta un watapana. Gindse boom is een divi-divi.

Esakí(nan) ta hende fastioso. Dit zijn lastige mensen.

Esei(nan) ta kasnan hopi bieu. Dat zijn erg oude huizen.

Esaya(nan) ta palo di watapana. Dat ginds zijn divi-divibomen.

REGLANAN:

1 - De aanwijzende voornaamwoorden bes taan uit het lidwoord van be-paaldheid: "E" en de bijwoorden van plaats: "AKí" (hier), "EI" (daar) en "aya" (ginds).

2 - Als ze zelfstandig gebruikt worden, krijgt het lidwoord zijn verou-derde vorm "es" terug en vormt één woord met "akí", "ei" en "aya". In dat geval kan "NAN" worden aangehecht voor het meervoud, doch dat is zelden nodig.

3 - Attributief gebruikt staat "E" voor het zelfstandig naamwoord en "AKí" of "EI" of "aya" erachter.

N. B.

p'esei = pa esei = daarom [= om dat]

"OMDAT" = pasobra!

ATENSHON!

No kumpra den e pakus na Santa Koop niet in de winkel in Santa Cruz.

Cruz. Esun na Playa ta hopi Die in de stad is veel goedkoper.

mas barata.

Tur esnan na Playa ta mas barata. Al die in de stad zijn goedkoper.

E kas akí ta di mi. Esun ei, ta di Dit huis is van mij. Dat daar is van mijn

mi ruman. broer/zus.

E hendenan akí ta merikano. Esnan Deze mensen zijn Amerikanen. Die ginds zijn

aya ta hulandes. Nederlanders.

Esei no ta bo tayó! esun na kabes Dat is niet jouw bord. Dat aan het hoofd van

di mesa ta pa bo. de tafel is voor jou.

E bukinan ku el a kumpra ta na De boeken die hij gekocht heeft zijn in het

ingles. Esnan ku mi tin ta na Engels. Die, die ik heb, zijn in het Neder-

hulandes. lands.

REGLANAN:

1 - Als een zelfstandig gebruikt aanwijzend voornaamwoord verwijst naar een antecedent in een vorige zin of bijzin, gebruikt men in het Papiaments voor het enkelvoud "esun"

en voor het meervoud "esnan".

2 - Het gebruik van "esun/esnan" is vergelijkbaar met het Nederlandse "datgene, diegene(n)". In een later hoofdstuk wordt er uitvoerig op teruggekomen.

PRONUNSIASHON

NADRUK

1 - In twee-lettergrepige woorden, gescheiden door é én medeklinker, en eindigend op een volle klinker, is er feitelijk geen verschil in klemtoon tussen beide lettergrepen, maar wordt de eerste letter-greep iets gerekt. Voorbeelden:

tata [vader] mama [moeder] bebe [drinken] sera [sluiten] fini [dun]

biba [leven] hole [ruiken] solo [zon] duna [geven] duru [hard]

2 - De klemtoon valt op de voorlaatste lettergreep als het woord uitgaat op een klinker. Voorbeelden:

popchi [pop] lanta [opstaan] bende [verkoop] bishita [bezoek]

sunchi [zoen] negoshi [zaak] kurioso [nieuwsgierig] salu [zout]

3 - De klemtoon valt op de slot-lettergreep als het woord uitgaat op een medeklinker. Voorbeelden:

apetit [trek] despues [na] pabien [proficiat] telep [theelepeltje]

kalor [warmte] taflak [tafellaken] hèremènt [ gereedschap] kurason [hart]

4 - De klemtoon valt eveneens op de laatste lettergreep in woorden die uitgaan op een halfklinker, d.w.z. op een twee- of drieklank. Voorbeelden:

kabai [paard] Korsou [Curaçao] morkòi [schildpad] koneu [konijn]

5 - De klemtoon valt op de vóorlaatste lettergreep in woorden die uit-gaan op "-el" en "-er" waarin de "e" een stomme "e" is. (Deze woorden zijn afgeleid van Spaanse woorden eindigend op : "-ble, -blo, -bla" of op "-re, -ro, -ra" of van Nederlandse woorden eindigend op "-en, -er, -el".) Voorbeelden:

homber [man] posibel [mogelijk] diabel [duivel] liber [vrij]

semper [altijd] dòbel [dubbel] bender [bunder] dèmpel [dempen]

komkomber [komkommer] baster [barsten] apostel [apostel]

6 - Als de klemtoon afwijkt van bovenstaande regels, wordt er, in de fonologische spelling, een accent aigu ['] op de beklemtoonde klinker geplaatst. Voorbeelden:

ángulo [hoek] émfasis [nadruk] t ímido [timide] fásil [makkelijk]

difísil [moeilijk] úniko [uniek] órgano [orgaan] salú [gezond]

sunú [naakt] hasá [gebakken] meresé [verdienen] skondí [verborgen]

EHERSISIONAN

A: TRADUSí NA HULANDES:

1 - E mucha ei, ku ta sinta na e mesa ei, ku su kas di popchi, ta yiu-muhé menor di mi ruman-homber mayor.

2 - Mi mayornan, ku ta su welanan, a dun 'é e kas di popchi ei regalo, pasobra el a hasi aña ayera.

3 - Pakiko e pakusnan na Playa ta mas barata ku esnan na Santa Cruz?

4 - No puntrá mi, yiu! Mi no sa.

5 - Antayera mi kasá a hasi aña i nos a bai kome na un restorant na Nort.

6 - Bo no a duna bo kasá otro regalo ku esei so?

7 - Sí, klaro! M'a dun'é otro regalo mashá bunita tambe, pero mi no ta bisá bo kiko.

8 - Bo ke un kòpi di sòpi di galiña? E ta mashá dushi, bo sa. Pero tene kuidou, pasobra e ta hopi kayente.

9 - Bo ta mira e outo bunita aya? E ta na bende. Mi kier kumpr'é, pero mi no tin bastante plaka ainda.

10 - Pakiko bo ke kumpra un outo nobo? Esun ku bo tin no ta kore bon mas, antó?

11 - E ta kore sí ainda, pero e ta hopi bieu i muchu chikito pa mi famía.

12 - Pakiko bo no ta kumpra un outo nobo, antó? Esun aya, ku bo ta -mun-strá mi tambe ta bieu.

13 - M'a bisá bo kaba, yiu! Mi no tin bastante plaka pa kumpra un outo nobo. P'esei mi kier esun bieu ei.

14 - Mi suegronan ta bin di bishita mañan, pasobra nos yiu mayor, Buchi, ta hasi aña mañan.

15 - E tin dies aña i e ta hasi diesun aña mañan. E ta mashá kontento ku su welanan ta bin.

16 - Pero mi ta kere ku e tambe ta asina kontento, pasobra e sa ku e ta bai haña un regalo bunita di nan.

17 - Mener por munstrá mi unda famía Geerman ta biba? - Sí, señora. Aya, den e kas grandi aya. Pero mi ta kere ku nan no ta na kas awó. M'a mira nan bai.

18 - Mama di Carmen ta bisa su yiu: "Kita tur bo regalonan for di mesa i pone nan den e kaha den sala. Awó nos ta bai kome."

19 - Carmen ta bisa su mama: " Sí, Mai. Mi ta kita nan djis akí. i mi ta yuda Mai drecha mesa. Ta bon?"

20 - "No, mi yiu." señora Croes ta kontestá. "Awe abo ta hasi aña. P'esei, Buchi ta yudá mi drecha mesa, abo no."

B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:

[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg

1 - Proficiat! En nog vele jaren! Ik heb een cadeautje (= cadeau klein) voor je [mee]gebracht.

2 - Hoe oud ben je nu? Ik geloof dat je nu vijftien jaar bent, nietwaar?

3 - Dank je wel voor het cadeau. Ik ga dadelijk kijken wat je voor mij hebt [mee]gebracht. Ik ben erg nieuwsgierig.

4 - Jan, wil je de tafel voor mij dekken? We gaan dadelijk eten.

5 - Ja, natuurlijk. Ik haal mijn spullen (= dingen) van de tafel weg en zet ze op de tafel in de zitkamer. Is dat goed?

6 - Wat eten we vandaag? Krijgen we een lekkere kippensoep? Ik hou van een goede kippensoep, weet je. En jouw soep is altijd erg lekker.

7 - Die oudste zus van jou kan me toch mooi zingen! Ik heb haar -giste-ren op de (= na) radio horen zingen. Heel mooi, hoor!

8 - Dat huis ginds is van je schoonvader, nietwaar? Ik heb gehoord dat het te koop is. Is dat waar?

9 - Waarom vraag je dat? Wil je het kopen? Het is tamelijk oud, weet je.

10 - Jij kunt me [wel] een lawaai maken, zeg (=weet je). Waarom doe je dat?

11 - Dat kind is oervervelend. Hij knoeit met zijn eten en luisterd nooit [naar] zijn moeder.

12 - Jan en Carmen gaan iedere dag samen [naar] school. Op (= na) school leren ze heel veel {dingen}.

13 - De vrouw (= mevrouw), die eergisteren op bezoek kwam, is [de] moeder van de vriend van onze oudste zoon Buchi.

14 - Die mensen zijn Amerikanen. Dat kun je zien. Ze eten niet met mes en vork. Alle Amerikanen eten alleen met [een] vork of lepel (=met vork of lepel alleen).

15 - Wil je een kopje koffie? Ik heb lekkere koffie, hoor (= weet je). Wil je suiker en melk in je koffie?

16 - Alleen melk. Ik drink nooit koffie met suiker. Ik hou niet van zoete koffie.

17 - Denk erom! (= Pas op!) Hij is heet. - Hij moet ook heet zijn. Koude koffie is niet lekker, maar die van jou is altijd goed.

18 - Kijk [eens]. Dit is mijn jongste zusje. Ze is pas drie jaar, maar ze is al groot voor haar leeftijd.

19 - Deze meneer, die meneer en gindse meneer zijn broers. Deze hier is een neef van hen. Dat meisje is hun nichtje.

20 - Dit zijn mooie huizen. Ze zijn nieuw. Die [daar] ginds zijn ook mooi, maar ze zijn al oud.

C: KONTESTá E SIGUIENTE PREGUNTANAN:

1 - Ki día mener/señora/yùfrou ta hasi aña?

2 - Ken ta bin di bishita, ora bo ta hasi aña?

3 - Nan ta trese regalonan bunita pa bo, ora bo ta hasi aña?

4 - Bo ta gusta kòfi?

5 - Bo ta bebe bo kòfi ku lechi ku suku?

6 - Bo ta gusta bebe sòpi kayente?

7 - Bo ta bebe sòpi for di kòpi of for di tayó?

8 - Ken ta drecha mesa na bo kas, abo of bo kasá?

9 - Bo ta kome ku kuchú ku forki, of ku forki so?

10 - Kiko bo ta bisa ora bo ta sinta na mesa pa kome?

ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ