DI SHETE LèS
BISHITA
J. = Janchi; C. = Chinto.
J. - Mòro, Chinto! Kon ta bai ku bo awe?
C. - Mòro, Janchi. Hopi drùk, bo sa.
J. - Ku kiko asina antó?
C. - Awèl, mañan nos lo haya bishita di mi ruman-muhé ku su kasá for di Merka.
J. - Hé! Bo tin un ruman-muhé kasá na Merka?
C. - Sí. Mi ruman-muhé ta kasá ku merikano, di modo ku mi sua ta merika-no.
J. - I nan tin yiu tambe?
C. - Sí. Mi ruman ku mi sua merikano tin tres yiu.
J. - Ke men ku bo tin sobrino merikano tambe.
C. - Sí, i nos yiunan tin primo merikano i mi ruman i mi sua ta tanta i omo merikano di nos yiunan. Nos yiunan ta nan sobrino i primo di nan yiunan.
J. - Kuanto yiu nan tin?
C. - Mi ruman i mi sua tambe tin tres yiu, meskos ku mi kasá ku mi.
J. - I nan lo bin ku nan yiunan?
C. - Sí, nan lo bin ku nan tres yiunan.
J. - I kuanto tempo nan lo keda?
C. - Nan lo keda un siman largo serka nos. Danki Dios nos tin bastante lugá na nos kas pa nan tur.
J. - Holó! Bo tin lugá pa tanto hende na bo kas?
C. - Ai, sí! Nos kas ta bastante grandi pa tanto hende. Nos tin un kas moderno, ku sala grandi ku kushina habrí i un komedó separá.
J. - I bo tin bastante kamber pa nan tur?
C. - Klaro! Nos tin tres kamber. E kamber principal ta basta grandi. E otro dosnan ta pareu, es ta: ni grandi, ni chikito.
J. - Antó, e muchanan lo drumi huntu den un kamber?
C. - Ai, s í! E muchanan ta chikito ainda. Nan lo por drumi huntu sin problema. E problema ta, ku ora mi ruman I mi sua merikano ku nan yiunan a bai, nos lo haña otro bishita trobe.
J. - Asina?
C. - Sí. E ora ei, nos lo haya bishita di ruman-homber di mi kasá i su señora, es ta: otro sua di mi i mi kuñá. Nan tambe lo bai keda serka nos, na nos kas.
J. - Awèl, bo por ta kontento, ku nan lo no bin tur huntu.
C. - Bo por wèl di bisa esei. Mi ruman-muhé ku su famía lo bin e siman akí, es ta: mañan, for di Merka.
J. - I bo sua i kuñá for di Hulanda?
C. - Ruman-homber di mi kasá ku nos kuñá lo bin otro siman. Pasobra mi sua, ku lo bin mañan, ta merikano, nos lo tin ku papia ingles un siman largo.
J. - I bo otro sua i bo kuñá di Hulanda? Nan ta makamba*?
C. - Bon, mi sua, es ta: ruman di mi kasá, ta Arubiano, ma e ta kasá ku makamba.
J. - Antó otro siman boso lo tin ku papia hulandes un siman largo.
C. - Eksaktamente. Ami lo no tin problema ni ku ingles ni ku hulandes, ma mi kasá sí.
J. - Asina? Bo kasá no sa papia Hulandes antó?
c. - Sí, sí! Ku hulandes lo e no tin muchu problema, ma ku ingles sí. I un di e problemanan ta, ku nos sobrinonan merikano sa papia ingles so.
J. - A, mi ta komprondé! Boso yiunan no sa papia ni un palabra di ingles ainda.
C. - Eksaktamente. P'esei nan lo no por papia ku nan mes primonan.
J. - Ma e muchanan lo no tin muchu problema ku otro (= elkaar). Ku man i ku pía nan lo yuda nan mes hopi bon mes.
C. - Esei ta berdat. Hopi biaha nan ta logra komprondé otro di e manera ei hopi bon mes. E problema ta mi kasá. El a siña ingles na skol sí, pero e nunka a gust'é
J. - i loke bo no ta gusta, lo bo no si ñ'é nunka bon.
C. - Asina e ta. Tur hende sa esei, no ta berdat? Lo e sinti su mes un tiki fastioso, ku lo e no por papia drechi ku nos sua, ni ku nos sobrinonan.
J. - Ma lo e tin ku purb'é tòg. Lo e no por keda henter día sin bisa su sua nada.
C. - Ma bon, kiko bo ta hasi si bo no por? Esei ta e problema. E kos ta un tiki fastioso p'é sí i pa mi tambe. Lo mi tin ku tradusí kasi tur kos kasi tur ora.
J. - Bon, bo ruman-muhé lo por yudá bo, no ta berdat?
C. - Sí, danki Dios, pasobra lo mi no ta na kas tur ora tampòko. Lo mi tin ku traha tambe. Mi no por tuma vakansi ainda.
J. - No, esei ta sigur. No ta tempo di vakansi ainda.
C. - P'esei lo mi no tin muchu chèns, pa sinta papia trankil ku nos sua merikano. Nos sua ta un bon gai, bo sa? E ta mashá sabí tambe ma e no sa papia papiamento.
J. - E no a purba siñ' é?
C. - Awèl, e ta komprond'é un tiki, pero mashá nada.
J. - Tin mashá pòko merikano ku ta siña idiomanan stranhero.
C. - Nos kuñá makamba sí a hasi su b èst pa siña un pòko papiamento. E no sa papi'é muchu bon, ma ta komprond'é basta bon.
J. - Sí, makambanan sí ta siña idiomanan stranhero.
C. - Sí. I mi kasá ta bon amiga di su kuñá makamba. Ora nos ta bai Hulanda ku vakansi, Nos ta keda semper serka nan.
J. - Nan tambe lo bin ku nan yiunan?
C. - No, nan lo bin sin nan yiunan.
J.- Antó Lo e ta hopi mas trankil pa boso.
C. - No solamente pa nos, ma pa nan mes tambe.
J. - Ta klaro ku boso lo sali keiru ku nan hopi biaha.
C. - Klaro! Asina nan lo por wak kon kos a kambia na 'Ruba.
PREGUNTANAN:
Ken ta mi sua? - Bo sua ta kasá di bo ruman-muhé.
Ken ta mi kuñá? - Bo kuñá ta kasá di bo ruman-homber.
Ken ta mi sobrino? - Bo sobrino ta yiu di bo ruman.
Ken ta mi primo? - Bo primo ta yiu di bo omo i tanta.
Ken ta mi omo? - Bo omo ta ruman-homber di bo mayornan.
Ken ta mi tanta? - Bo tanta ta ruman-muhé di bo mayornan.
REMARKA
"makamba" was oorspronkelijk een scheldwoord. Tegenwoordig wordt het echter algemeen gebruikt voor europese nederlan-ders.
N.B.:
kiko = wat (vragend voornaamwoord)
Loke = (datgene) wat (betrekkelijk voornaamwoord)
GRAMáTIKA
TEMPO FUTURO PRESENTE
Lo mi bai Playa mañan pa hasi Ik zal morgen naar de stad gaan om boodschap-
kompranan. pen te doen.
Lo bo tin ku studia hopi si bo Je zult hard moeten studeren als je wilt
ke slag. slagen.
Lo e hasi tur su bèst pa no drùip. Hij zal zijn uiterste best doen om niet te
zakken.
Nos lo purba kuminsá na ora. We zullen proberen op tijd te beginnen.
Boso lo tin ku bin na ora tambe. Jullie zullen ook op tijd moeten komen.
Nan lo bin lat; Esei ta sigur. Ze zullen te laat komen; dat is zeker.
REGLANAN:
1 - De toekomende tijd wordt in het papiaments gevormd met het partikel: "lo", dat dus in de plaats komt van het tegenwoordige tijdsparti-kel "ta" in de tegenwoordige tijd.
2 - Als "ta" wordt gebruikt in de betekenis van "zijn" is de toekomende tijd natuurlijk: "lo ta".
3 - LO staat mees tal voor de voornaamwoorden: MI, BO en E en na de voornaamwoorden: NOS, BOSO en NAN.
4 - LO E wordt mees tal samengetrokken tot L'E.
5 - Als het onderwerp geen persoonlijk voornaamwoord is staat LO er altijd achter. Bijv.:
Mi ruman lo bin bishitá nos mañan. Mijn broer/zus zal ons morgen komen bezoeken.
L'e yega ku e buelo di seis or'. Hij/zij zal aankomen met de vlucht van zes
uur.
Mi kuñá lo bai busk'é. Mijn schoonzus zal hem/haar gaan afhalen.
L'e tin ku bai vliegveld tòg Zij zal toch naar het vliegveld moeten om
pa hiba su kasá. haar man weg te brengen.
ADHETIBONAN
(BIJVOEGLIJKE NAAMWOORDEN)
Un kas grandi ku kushina chikito Een groot huis met een kleine keuken.
Un outo nobo ku un homber bieu Een nieuwe auto met een oude man aan het
na wil. stuur.
Awa lou ta bon pa baña; Louw water is goed om te baden;
pa bebe mi ke awa fríu. Om te drinken wil ik koud water.
Un kas moderno i konfortabel no Een modern, gerieflijk huis is geen luxe.
ta un luho.
Kuidou ku e homber ei. E ta mal Voorzichtig met die man. Hij is een rotvent.
hende.
Su kasá ta bon hende i bon bisiña. Zijn vrouw is een goed mens en een goeie
buur.
E señora tin bunita kurpa ainda Die mevrouw heeft nog een mooi figuur voor
pa su edat. haar leeftijd.
REGLANAN:
1 - Attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden volgen vrijwel altijd op het zelfstandig naamwoord dat zij bepalen.
2 - "Mmal" en "mala" staan altijd vóór het zelfstandig naamwoord.
3 - "Mal " en "mala" hebben echter niet zonder meer de betekenis van "slecht". Bijv.:
mal hende = rotvent; rotwijf
mal muhé = rotwijf
mala maña = rotstreken
mal ehempel = rotstreek
E ta mal demonio. Hij is een rotzak.
4 - "Slecht" in de letterlijke betekenis is: "malu" en staat achter het zelfstandig naamwoord dat het bepaalt. Het betekent echter in veel gevallen niet "slecht" maar "ziek". Bijv.:
Un ehempel malu. een slecht voorbeeld.
Nos bisiña malu. Onze zieke buurman/buurvrouw.
5 - "Bon" staat ook vrijwel altijd voor het zelfstandig naamwoord. Bijvoorbeeld:
bon ehempel 'n goed voorbeeld
bon bisiña 'n goeie buur
Un bon amigo di mi. 'n Goeie vriend van me.
E ta bon hende. Hij/zij is een goed mens.
Bon wardador de Goede Herder
Hasi bon obra goede werken doen.
6 - Sommige andere bijvoeglijke naamwoorden hebben ook de neiging tegen de algemene regel in zich naar voren te verplaatsen om sterkere nadruk te geven. Zoals:
bunita kurpa een mooi figuur (= lichaam)
mahos bista! 'n Lelijk ge/uitzicht!
MAAR:
Un kas bunita 'n mooi huis.
Traha kara mahos Lelijke gezichten trekken.
SIÑA FOR DI KABES:
KOLóNAN
blanko wit pretu zwart
korá rood berde groen
hel geel brùin bruin
blou blauw biña paars
orañe oranje ros rose
shinishi grijs
korá kimá Bordeau rood berde skur donker groen
blou kla lichtblauw blou marino marine blauw
KALIDATNAN KONTRARIO
grandi - chikito groot - klein
haltu - abou hoog - laag
largo - kortiko lang - kort
hanchu - smal breed -smal
leu - serka ver(af) - dichtbij
bunita - mahos mooi - lelijk
diki - fini dik - dun [dingen]
gordo - flako dik - mager [mens/dier]
fini - gròf fijn - grof
fuèrtè - débil sterk -zwak
pisá - lihé zwaar - licht
lihé - pòko-pòko*snel - langzaam
skur - kla donker - licht
kayente - fríu heet - koud
seko - muhá droog - nat
stret - doblá recht - krom
limpi - sushi schoon - vuil
dushi - zür zoet - zuur
hòben - bieu jong - oud
nobo - bieu nieuw - oud
duru - pòko-pòko* hard - langzaam
duru - moli hard - zacht/week
duru - suave hard- zacht [geluid/aard]
duru - pòko-pòko* hard - zachtjes
*pòko-pòko betekent "langzaam" wanneer het gaat om voortbe-weging, werken e.d. Het betekent "zachtjes" wanneer het gaat om praten, of het geluid van radio e.d. "langzaam praten" is papia menos lihé.
PRONUNSIASHON
G
1 - "g" voor "e" en "i" is in het papiaments een stemloze fricatief, d.w.z. zoals de "ch" in het Nederlandse "kachel ". Veel papia-mentssprekenden spreken hem echter uit als "h" en hebben zelfs de sterke neiging dat ook in het Nederlands te doen.
general [algemeen] dirigí [leiden] degenerá [degenereren] legítimo [legitiem]
agitá [opruien] vegetario ]vegetariër] urgi [aandringen] tragedia [tragedie]
2 - Vooral in het Nederlandse voorvoegsel "ge-", spreken de Arubanen de "g" uit als "h".
heful [gevoel] gemut [gemoed] gekònkel [gekonkel] gedum [gedoe]
3 - Als "g" aan het eind van een woord staat, - behalve in de combinatie "ng"wordt hij altijd uitgesproken als een stemloze fricatief, dus als "ch " in Nederlands "Lach".
mag [mogen] tòg [toch] slag [slagen] brùg [brug]elbog [elleboog] sag [zagen]
4 - "G" voor een medeklinker of voor "a, o, u" is altijd occlusief d.w.z. zoals de "g" in het Engelse "good".
gago [stotteraar] grandi [groot] regla [regel] guli [slikken]
5 - "G" voor een "n" wordt meestal als een lichte fricatief uitgespro-ken, ongeveer zoals de nederlandse "g" in "mogen".
digno [waardig] signo [teken] ignorante [onwetend] repugnante [weerzinwek-kend] stagna [stagneren] pregnante [zinrijk]
6 - In de combinatie "ng", gevolgd door een medeklinker of klinker, wordt de "g" eveneens uitgesproken, in overeenstemming met de boven gegeven regels.
nenga [ontkennen] mondongo [pens] fingi [voorgeven] ingreso [inkomen]
7 - Als een "g " voor "e" of "i" niet fricatief maar occlusief moet worden uitgesproken, (zoals in het Engelse "good")wordt hij op schrift gevolgd door een "u", die niet wordt uitgesproken.
guera [oorlog] guitara [gitaar] sigui [volgen] dengue [knokkelkoorts]
EHERSISIONAN
a: KAMBIA PA TEMPO FUTURO I TRADUSí :
1. Mi ta bin di bishita mañan si bo no tin nada kontra. Ta bon?
2. Bo kasá tambe ta bin, of e ta keda kas su so?
3. No, no, e no ta bin, ma e no ta keda kas tampòko; e tin ku traha henter día. Mi ta bin ku mi yiu.
4. Nan ta biaha pa Hulanda e mes día ku vakansi grandi di skol ta kumin-sá.
5. Nos no por hasi esei. Nos tin ku warda un of dos día pa prepará tur kos bon promé.
6. Nos no por laga nos kas atras, di un día pa otro, sin ku nos tin tur kos kla.
7. Mi ta spera ku boso ta gosa hopi di boso biaha. Ki día boso ta bolbe di boso vakansi?
8. Si tur kos ta bai bon, nos ta bin bèk dos of tres día promé ku vakan-si di skol a kaba.
9. E hendenan ei ta mashá fastioso, si ningun hende no ke tin nada di hasi ku nan.
10. Otro aña, nos tur ta bai hasi un biaha largo pa Merka.
11. Ta promé biaha ku boso ta bai biaha pa Merka?
12. Sí, ta promé biaha ku nos ta bishitá Merka, di modo ku tin hopi kos nobo ku nos ta bai siña.
13. Mi kuñá ta yega mañan ku e promé buelo for di Korsou; e ta bin pasa un vakansi kortiko ku nos.
14. P'esei mi tin ku lanta tempran mañan maínta, pasobra mi tin ku bai busk'é na vliegveld.
15. Ki bo ta hasi ora e avion ta yega lat?
16. E ora ei mi mester warda trankil. M'a bisa na mi trabou kaba, ku mi por yega lat mañan.
17. Mi kasá no por bai buska su ruman, pasobra e ta yùfrou di skol.
18. E no por yega skol lat, ku tur e muchanan ei den su klas, ku ta ward'é.
19 - Kiko e hendenan ei ta? - Mi ta kere ku nan ta merikano. Nan no ta kome ku kuchú ku forki.
20 - Bo tin rason. Nan mester ta merikano.Merikano so ta kome ku forki so.
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg
1 - Als ik morgen zal moeten werken, zal ik niet kunnen komen.
2- Hoeveel mensen zullen er op je verjaardag komen?
3 - Ik weet 't niet. We zullen maar hopen dat het er niet al te veel zullen zijn.
4 - We zullen [wel] zien wat we zullen doen als er veel mensen zullen komen.
5 - We zullen morgen boodschappen moeten gaan doen want overmorgen zullen we bezoek krijgen van mijn zus en mijn zwager.
6 - Wat zal je vrouw [ervan] zeggen als ze zal horen dat je voor twee maanden [naar] Nederland zult moeten gaan?
7 - Ze zal 't zeker heel erg fijn vinden als ze zal horen dat ze met me [mee] zal kunnen gaan.
8 - We zullen bijna iedere dag met ons bezoek uitstapjes gaan maken.
9 - Ze zullen natuurlijk alles van ons mooie eiland willen zien.
10 - Dat zullen ze zeker heel erg fijn vinden. Maar zullen jullie tijd genoeg hebben om dat te doen?
11 - Ik denk (=geloof) van wel (=dat ja). We hebben een grote auto en op dit kleine eiland kun je op één dag heel wat (=tamelijk veel) zien.
12 - Dat is wel waar, maar al (=hoewel) is ons eiland klein, er is heel veel te zien.
13 - Dat is een mooi huis, vind je niet?
14 - Ja, dat mooie huis is van ons. Het is geen groot huis, maar wel (=ja) een heel gerieflijk huis.
15 - Heb je die vrouw (=mevrouw) daar gezien? Vind je ook niet dat ze nog een mooi figuur heeft voor haar leeftijd?
16 - Die vrouw daar? Dat is onze buurvrouw en een heel goeie buur ook.
17 - Maar haar man is een rotvent. Hij is een neef van mijn vrouw, maar dat zegt niets.
18 - Nou ja, rotzakken zijn ook mensen en je kunt nooit weten waarom ze zo zijn.
19 - Pas op, hoor! Ik kan een rotwijf zijn als je denkt (= gelooft) dat je me kunt bedriegen (= engañá).
20 - 'n Gerieflijk, modern huis is geen luxe, al (=hoewel) niet iedereen (=alle mensen) het kan betalen.
C: KONTESTá E SIGUIENTE PREGUNTANAN:
1: Lo bo bai ku vakansi e aña akí ainda?
2: Unda lo bo bai of unda lo bo ke bai pa un bon vakansi?
3: Kuanto día lo bo keda ku vakansi e aña akí?
4: Lo bo sali keiru e fin di siman ku ta bin?
5: Ki día lo bo hasi aña?
6: Kiko lo bo gusta haya pa bo aña?
7: Kiko bo ta kere ku lo bo bai haya pa bo aña?
8: Lo bo tin hopi kos di hasi mañan?
9: Lo bo tin ku hasi kompra ainda?
10: Unda lo bo bai hasi bo kompranan?
11: Kiko ta un "sua"?
12: I kiko ta un "Kuñá"?
13: Ken ta bo sobrino?
14: I ken ta bo primo?
15: Kon bo ta yama ruman-muhé di bo kas á?
16: I kon bo ta yama kasá di bo ruman-muhé?
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ