DI NUEBE LèS
IA KU COCO 2
Ia - Bin tende, ... Mi tin un kò'i bisá bo; un kos mashá prèt mes.
Coco - Atá mi akí. Ta kiko bo tin di kontá mi?
Ia - Un kos ku a pasa ku mi ayera ora mi tábata bai Playa ku mi outo.
Coco - Di kon b'a bai Playa ayera? Mi n' tábata sa.
Ia - N' ta nada straña tampòko, ku bo n ' tábata sa. B'a yega kas por fin, ora mi tábata drumi kaba.
Coco - Sí, bo tin rason. Henter día largo mi tábata okupá ku e shon ku tábata di bishita fò'i Korsou.
Ia - Un 'shon' por ta hende-homber of hende-muhé. Bam puesta ku tábata trata di un dama atraktibo?
Coco - Pakiko bo ta pensa ku no tábata trata di un hende-homber?
Ia - Pasobra b'a tuma asina tanto tempo pa bai keiru kuné.
Coco - aWèl, no wori. No tin motibo pa bira yalurs. Tábata trata di un hende-homber mashá simpátiko ku tábata mashá interesá di mira mas tanto posibel di nos dushI isla.
Ia - Tenta mi ta tentá bo. El a bolbe bèk Korsou ayera trobe?
Coco - Sí, ta p'esei ku mi tábata asina lat. E mester tábata na aero-puerto nueb ' or' i mei, ma e avion tabatin un retraso di mei ora.
Ia - Ma bon, no tábata ami ku tábata bai kontá bo un kos ku a pasa ku mi ayera, ora mi tábata bai Playa?
Coco - t'ASINA TA! te ainda mi n ' sa kiko a pasa ku bo, pasobra bo ta asina kaweta pa haya sa kiko a pasa ku mi.
Ia - aWèl, bo sa, polis a pará mi pasobra mi no tabatin mi faha di siguridat bistí. Tábata e promé biaha den mi bida tambe, ku polis a pará mi.
Coco - kuanto biaha Mi no a bisá bo kaba, ku bo no mag lubidá esei! Pakiko bo no ta korda kos asina importante?
Ia - Sí, sí Mi sa. Ma e kos prèt tábata, ku ora e outo di polis tábata pasá mi, mi tábata mira kla-kla ku ni un di nan dos tampòko no tabatin su faha di siguridat bistí.
Coco - I bam puesta, ku bo no por a laga di bisa nan? n' t' asina?
Ia - kON POR LAGA! I nan no a but mi. 'Yùfrou tin tur rason,' esun polis a bisá mi. 'Loke nos mes no ta hasi nos no por eksigí di otro tampòko.' el a agregá.
Coco - Por wèl ta, ma mi ta haña t òg, ku bo no mag lubidá di bisti bo faha di siguridat. Bo mester bisti'é pa bo mes siguridat, no pasobra ta obligatorio.
Ia - No, klaro! Bo tin tur rason. Lubidá mi ta lubidá tur ora. lo mi purba korda di aw ó padilanti.
Coco - Laga nos spera ku, awó ku polis a pará bo, lo bo sigui korda. N' ta pa mi ku bo tin ku bisti bo faha, ni pa otro hende; ta pa bo mes siguridat, nada mas.
Ia - Sí, sí, mi sa, mi sa! Ta un mal kustumber di mi, ku mi ta lubidá tur ora.
Coco - Ta bon ku bo sa.
REMARKANAN:
kò'i = kos di. Un kos = 'n ding, maar ook "iets".
"mes" betekent eigenlijk "zelf" en " eigen", maar wordt vaak gebruikt om bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden te versterken.
"ata" = eigenlijk: "zien", dus "zie mij hier" = hier ben ik."At'e!" = Daar is ie! Zo ook: "Zie de mens." = ata e hende.; "Zie het Lam Gods" = Ata e Lamchi di Dios.
"Ta" aan het begin van een zin versterkt de vraag of uitroep.
"n'" = "no". " Mi n' sa. " = Ik weet 't niet. "Bo n' por!" = Je kunt 't niet!
"nada straña" of "nada straño", = helemaal niet vreemd. ("straña" en "straño" worden beide gebruikt in dezelfde betekenis.)
"shon" is van oorsprong een ere-titel zowel voor mannen als vrouwen. "Un shon di Playa" = een belangrijk persoon uit de stad. Shon komt veel voor als deel van een voornaam, bijv.: Shon Pé = Piet; Shon A. = Albert; Shon Ca = Catharina. etc.
"puesta" = wedden, wordt alleen in deze uitdrukking gebruikt.
"bolbe bèk" is eigenlijk dubbel op, maar wordt veel gezegd.
"ta p'esei" = letterlijk: 't is daarom.
"T'asina ta" = "ta asina ta" =Zo is 't (inderdaad)
"haña sa" of "haya sa" = te weten komen. "haña" of "haya" = krijgen; vin-den.
"bistí" = letterlijk: aangetrokken; gekleed. Van: "bisti" = aantrekken, aandoen (van kleren).
"di awó padilanti" = letterlijk: van nu naar voren = voortaan.
"sigui korda" = letterlijk: doorgaan te herinneren. "Korda" wordt echter veel gebruikt in de betekenis van "denken aan iets".
GRAMáTIKA
TEMPO PASá DESKRIPTIBO
A)
Mi tata tábata gusta sinta lesa den Mijn vader hield ervan te zitten lezen in
su stul di zoya. zijn schommelstoel.
E tábata mirá mi manera e tábata Hij/zij keek naar me alsof hij/zij 'n spook
wak un spirito. zag.
E tábata drumi manera baka. Hij sliep als een os.
Henter anochi nos tábata hunga De hele avond speelden we domino.
dómino.
Nan tábata kana trankilo kant'i ka- Ze liepen rustig langs de weg en discussiëer-
minda i tábata diskutí ku otro. den met elkaar.
B)
Nèt nos tábata bai kas, ora el a We gingen net naar huis toen hij aankwam.
yega.
Boso tábata landa leu for di kosta Jullie zwommen ver van de kust, toen de haai
ora e tribon a aparesé. verscheen.
Nan tábata sinta papia trankilo, Ze zaten rustig te praten toen hij een hart-
ora el a haña un ataka di kurason. aanval kreeg.
C)
Ayera mi tábata tin doló di kabes Gisteren had ik de hele dag hoofdpijn.
henter día.
Ora dòkter a bini, e tábata ta Toen de dokter kwam, lag hij in bed.
den kama.
Su pols tábata ta mashá lihé. Zijn/haar polsslag was zeer snel.
Mi mes tábata t'ei (=ta ei).Ik was er zelf bij.
Su kara tábata tin un koló manera Zijn/haar gezicht had een kleur als as.
shinishi.
REGLANAN
1 - "Tábata" is, behalve de verleden tijd van "ta", ook het verleden tijds partikel, met een progressieve betekenis. Waar "a" slechts een feit in het verleden weergeeft, verwijst "tábata", als verle-den tijdspartikel, naar een handeling of toestand in voortgang. [A)]
2 - Als een handeling of toestand in het verleden begon terwijl een andere in gang was, wordt de beginnende weergegeven met "a" en de in gang zijnde met "tábata". [B)]
3 - Om de bovengenoemde reden kan "ta" en "tin" ook voorkomen met "tába-ta", als verleden tijdspartikel. Er is een subtiel verschil tussen "tábata" - "tabatin" en "tábata ta" - "tábata tin". In het eerste geval wordt een feit zonder meer in het verleden weergegeven, in het tweede is sprake van een in voortgang zijnde handeling of toestand in het verleden. [C)]
éMFASIS
Tenta, mi ta tentá bo. Ik plaag je alleen maar!
Hari mi ta hari! Ik moet er alleen maar om lachen!
Hari, mi ta harí bo! Ik lach je uit!
Lubidá, mi ta lubidá. Ik vergeet 't steeds.
Bai mi ta bai! Ik maak dat ik weg kom.
Ki bo ta hasi? Lesa, mi ta lesa. Wat doe je? Ik zit te lezen.
Ki bo ta tofer ei? - Drecha mi ta Wat pruts je daar? - Ik ben m'n scheerappa-
drecha mi kò'i feita. raat aan 't repareren.
Ta kiko esei ta? { Wat is dat in vredesnaam?
Wat heeft dat te betekenen?
Ta kiko bo ke? Wat wil je eigenlijk?
Ta di kon bo ta puntra esei? Hoezo vraag je dat eigenlijk?
Ta kiko tin? Wat is er aan de hand?
Ta ken t'ei? Wie is daar?
E ta deskubri'é sigur-sigur. Hij ontdekt het zeer zeker.
Pòko-pòko nos ta siña. Langzaam aan leren we.
Papia pòko-pòko. Zachtjes praten.
Anochi tábata skur-skur. De nacht was pikdonker.
E pos ta bash í-bashí. De put is helemaal leeg.
Lana di e kachó ei ta pretu-pretu. Die vacht van die hond is pikzwart.
E turistanan ta yega blanko-blanko. De toeristen komen sneeuwwit aan.
Nan ta sali korá-kor á. Ze vertrekken knal rood.
Su kara tábata blanko-blanko. Zijn/haar gezicht was lijkbleek.
NOTANAN
1 - Het papiamento maakt - vermoedelijk onder Afrikaanse invloed - veelvuldig gebruik van verdubbeling om extra nadruk te geven. Bij werkwoorden gaat het werkwoord vooraf aan onderwerp en gezegde.
2 - Vooral vragen kunnen versterkt worden door ze met "ta" te beginnen.
3 - Bij bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden wordt eenvoudig verdub-beling toegpast. Dit is gebruikelijker dan voorvoegen van "mashá" of "hopi".
ALS....TOEN
Si e ta malu, e no por bin. Als (= indien) hij ziek is, kan hij niet
komen.
Ora e ta malu, e ta fastioso. Als (= wanneer) hij ziek is, is hij verve-
lend.
Ora e tábata malu, e no por a bin. Toen hij ziek was, kon hij niet komen.
Si bo ta mir'é, kumind'é pa mi. Als (= indien) je hem ziet, doe hem de groe-
ten van mij.
Ora bo ta mir'é, kumind'é pa mi. Als (= wanneer) je hem ziet, doe hem de
groeten van mij.
Ora b'a mir'é, bo mester a bis'é. Toen je hem zag, had je het hem moeten zeg-
gen.
NOTANAN
1 - Als "als" de betekenis heeft van "indien" is de papiamentse -verta-ling: "si".
2 - Als "als" de betekenis heeft van "wanneer" is de papiamentse -verta-ling meestal "ora" maar kan ook op andere manieren vertaald -wor-den, zoals: "día ku". We komen daar later op terug.
3 - "Toen " als bijwoord van tijd, wordt meestal vertaald met "ora", maar kan ook andere vormen aannemen, zoals: "día ku". We komen daar later op terug.
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Ora nos tábata kore trankil ayera riba kaminda di playa pa San Nicolas, nos a haya e susto di nos bida.
2 - Mas of menos na haltura di aeropuerto, un bùs grandi yen-yen di turista, tábata pita nos pa loko i a pasa nos unda bo no tin mag pasa otro at all mes.
3 - Dilanti di nos wowo, e bùs tábata pasa dor di lus korá, i a kòi kaminda di aeropuerto.
4 - Nos ta suponé ku e bùs tábata hopi lat pa un buelo ku mester a lanta.
5 - Pero loke e shofer tábata hasi ku un bùs yen-yen di turista, tábata absolutamente irresponsabel.
6 - E tabatin hopi suèrtè mes, ku nèt na e momento ei, no tábata bin ni un outo di otro banda.
7 - Ta mashá lástima ku nos no a korda ni un momento so pa tuma number di e bùs.
8 - Mi no por komprondé ku e turistanan den e bùs no a protestá, ma ta klaro ku nos no por sa si nan a hasi'é of no.
9 - Si mi tábata sintá den un bùs asina, i e shofer tábata hasi kos asina peligroso, sigur-sigur lo m'a (= zou) protestá duru-duru.
10 - No solamente e t ábata trese su mes bida na peliguer, ma tambe esun di e turistanan, i esun di nos.
11 - Ora un kos asina ta pasa, lubidá bo ta lubidá di nota e number.
12 - Ora nos tábata sigui kaminda pa San Nicolas, nos t ábata wak ront tur ora, pasobra nos no tábata kier pasa den un situashon asina un biaha mas.
13 - E kaminda di Playa pa San Nicolas ta mashá peligroso. Nan ta kore muchu duru i nan ta pasá bo unda nan no mag pasa otro.
14 - Siman pasá tambe, ora nos tábata kore riba e kaminda ei, pa bai bishitá un amigo di nos, ku tábata hasi aña, un shon kabes loko tábata pasa no menos ku tres outo dilanti di nos, unda bo no tabatin mag pasa otro at all mes.
15 - I e no tábata su so den e outo tampòko. No, señor! E tabatin e outo yen-yen di mucha chikito.
16 - Mi por komprondé ku un hende tin purá, klaro ku sí, ma esei no mag nifik á nunka ku bo ta trese otro hende su bida na peliguer.
17 - Ma un kos ta absolutamente sigur: tin kantidat di hende, ku, ora nan tin e wil di un outo den nan man, no ta pensa den nada otro ku kore mas duru posibel.
18 - Ta parse ku tin hende, ku ta kere, ku ora nan ta na wil di un outo, ta nan so tin derecho riba kaminda.
19 - Mi n' sa, ta kiko esei ta nifiká, ma un kos ta sigur-sigur, den man di hopi hende, un outo no ta un medio di transportashon, ma un arma mortal.
20 - Ma bon, por fin, nos a yega nos destinashon sin mas problema.
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Hoe laat is 't? Heb jij je horloge bij (=met) je?
2 - Ja zeker, ik heb mijn horloge bij mij. Dat vergeet ik niet zo makke-lijk. Het is precies kwart voor twaalf.
3 - Wat! Is 't al zo laat? Dan moet ik naar huis.
4 - Gisteren ben ik ook al veel te laat thuis gekomen.
5 - Ik was boodschappen aan het doen en vergat om (=di) op mijn horloge te kijken.
6 - Mijn man was een beetje boos op (=met) mij omdat ik zo laat kwam.
7 - Hij had natuurlijk volkomen gelijk. maar ik kon [het] niet helpen.
8 - Omdat ik zo laat thuis kwam, hebben we ook laat gegeten.
9 - En ik wist, dat hij om kwart over twee op het vliegveld moest zijn, om een persoon uit Curaçao af te halen.
10 - Als ik nu niet ga, kom ik weer veel te laat thuis.
11 - Maar goed, wat doe je [eraan]. Als je zoveel mooie dingen in de winkels hebt gezien, vergeet je helemaal om [op] je horloge te kijken.
12 - Ik ben vanmorgen ook veel te laat van (=uit) huis gegaan, omdat mijn buurvrouw en ik zoveel {dingen} te praten hadden dat we helemaal vergaten om op de tijd te letten (=kijken).
13 - Mijn buurvrouw vertelde mij dat ze erg blij was, omdat het nu heel goed ging met haar zoontje op school, terwijl hij vorig jaar nogal veel (=tamelijk) problemen had.
14 - Het leuke is, dat hij nu een Nederlandse onderwijzeres in zijn klas heeft, die het fijn vindt om van de kinderen papiaments te leren en hij doet al zijn best om haar te helpen.
15 - Maar nu maak ik dat ik weg kom, anders (=indien niet) wordt mijn man heel zeker weer boos.
16 - Het is al kwart over twaalf en hij komt om half één precies thuis en ik hou er niet van al te hard te rijden.
17 - Daag! Tot ziens (= Ik zie je)!
C: KONTESTá E SIGUIENTE PREGUNTANAN:
1 - Unda bo tábata ayera mainta?
2 - Bo a hasi kompranan na Playa e siman akí?
3 - B'a bai ku vakansi aña pasá i si ta asina, na unda?
4 - Kuant' or' tin awor akí?
5 - Bo ta bisti semper bo faha di siguridat den bo outo?
6 - Bo ta bai ku vakansi ainda e aña akí is si ta asina, unda bo ta bai?
7 - Bo ta gusta keiru hopi?
8 - Bo tábata sa ku gobierno di Aruba ta bai hisa preis di awa?
9 - Bo ta gusta kore duru?
10 - N' ta tempo pa bai ainda?
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ