DI DIES LèS
JANCHI KU CHINTO TA PAPIA DI VAKANSI
j. - Boso a fiha boso vakansi kaba of boso no ta bai ku vakansi mas e aña akí?
cH. - Sí, sí! Nos ta bai sigur-sigur. ma nos vakansi no ta fihá ainda.
j. - Di kon boso no a fih'é ainda? Ta luna di mart kaba i promé ku bo sa, skol ta sera.
cH. - Bo tin rason, ma pa nos no ta hasi di e tanto diferensia si skol ta será of habrí. Nos no tin yiu na skol mas.
j. - A, esei ta hopi bon. E ora ei bo no ta mará na vakansi di skol. Vakansi grandi di skol semper ta kai na luna di yüli i ougùstùs.
cH. - Eksaktamente! I e ora ei, tur hende ta bai ku vakansi i bo ta kore e riesgo di topa ku hopi hende konosí, unda ku bo bai.
j. - Yùis, yùis! I ta nèt esei loke bo no ta gusta, no, meskos ku nos. Nos no ta muchu amante di topa ku henter famía i tur bisiña den ekstranhería tampòko.
cH. - Bo ta hasí mi hari, bo sa. Loke b'a kaba di bisa ei, ta PONÉ mi korda, loke a pasa ku mi ruman-homber. El a bai un par di día Venezuela pa pasku, fin di aña pasá.
j. - Ai, sí! Aña pasá mashá hopi hende a tuma vakansi pa pasku di nase-mento, pasobra promé día di pasku tábata kai riba dialuna, di modo ku nan por a sali diabierna anochi kaba i bai hasi kompra diasa-bra.
cH. - Eksaktamente! Mi ruman a sali diasabra, día bint'i tres di desem-ber i el a bolbe diaweps bint'i ocho, nèt promé ku fin di aña, pa selebrá bispu di aña na kas.
j. - Kiko a pasa kuné, antó? El a topa ku su mes famía na Venezuela tambe?
CH. - No, no. No ku famía, pero sí ku dos kolega di trabou, den e mesun hotel unda e tábata keda i na sena di bispu di pasku, na mesun mesa den e restorant di e hotel i su manisé, día di pasku mes, den e mesun misa unda el a bai.
j. - Es ta kò'i belá, no? Bon, si bo ta bai ku vakansi dos bes pa aña i bo ta skohe e lugánan kaminda hopi hende ta bai, manera Caracas of Mérida, bo por spera kosnan asina.
cH. - Yùis, yùis! Pero mi kasá ku mi ta bai un bes pa aña so, i -prefe-ribel pa un lugá, kaminda no ta hasi muchu kalor i kaminda nos no ta topa ku tur bisiña i famía. No ku nos tin algo kontra nos famía i bisiña; no komprondé mi malu. No ta esei, no!
j. - No, no, no wori! Mi ta komprondé mashá bon, ki bo ke men. Ma, si bo no ta gusta lugá kaminda ta hasi hopi kalor, bo tin ku bai Merka of Hulanda den winter.
cH. - No, no, no! Esei ta un tiki te dimas. Un biaha nos a hasi'é; bai Hulanda pa pasku grandi, ku no ta den invierno ma den primavera; i no obstante nos tur dos a bira malu. Nos a haña un ferkout basta pisá.
j. - Sobra dje, e ambiente di Siman Santo na Hulanda ta kompletamente distinto di akí, no?
cH. - Esei ta sigur! Asta Diabierna Santo, kasi tur hende ta traha na Hulanda, mientras ku akí, tur hende ta hisa fli i atardi of anochi nan ta bai misa of kèrki.
j. - Ounke, nos mester rekonosé tambe, ku e mal kustumber di bai kampa kant'i laman, durante siman santo, ta bira aña pa aña pio.
cH. - Mi ta di akuerdo ku bo. Nan no solamente ta lubidá di selebrá e díanan di siman santo, manera diaweps santo i diabierna Santo, ma nan tambe ta susha beachnan mal sush á.
j. - Bon, arubianonan a kopia esei di benesolanonan. Promé ku turismo benesolano a kuminsá, arubianonan no tábata hasi'é.
cH. - Ma kon ku bai bini, día ku nos tábata na Hulanda pa pasku di -resu-rekshon, nos a hera muri di fríu.
j. - Mi por imaginá mi esei. Bo no por konfia nunka riba tempo na Hulan-da. I tempo di zomer hopi biaha kalor ta insoportabel.
cH. - T'asina ta! P'esei e aña ak í nos lo no bai Hulanda.
j. - Unda bo ta bai antó? Of bo no a fih'é ainda?
cH. - Probabelmente nos lo bai un par di siman Puerto Rico na oktober.
j. - A, esei no ta mal idea!
REMARKANAN:
"no di e tanto ei = niet zoveel; niet zo erg; niet zo erg veel. Zo ook: "no di e grandi ei" = niet zo (erg) groot.
"unda ku bo bai" zonder "ta" is een soort aanvoegende wijs waar we verderop op terugkomen.
"es ta kò'i..." is een uitroep waar van alles achter kan worden ingevuld. Bijv.: "Es ta kò'i sokete!" = Wat 'n stommiteit! "Es ta kò'i kèns!" = Wat 'n onzin!
"belá" komt van "bela" = kaars. De uitdrukking heeft betrek-king op een bijgeloof waarbij er een doodskaars achter iemand werd aangestoken om onheil over hem af te roepen.
"kaminda" = weg. Maar ook "waar", synoniem van "unda" als betrekkelijk voornaamwoord.
"misa" = katholieke kerk. "kèrki" = protestante kerk. "misa" betekent zowel het kerkgebouw als de katholieke mis. Het instituut "kerk" = iglesia.
"día ku..." is eigenlijk hetzelfde als "ora" = toen, maar is langer geleden.
"hera" = bijna iets doen. Het is dus een werkwoord!
AÑA = HET JAAR
Un aña tin diesdos luna. Nan ta:
yanuari, februari, mart, aprel, mei, yüni, yüli, ougùstùs of agosto, september, oktober, november i desember.
N.b. Hopi hende sa skirbi e nombernan di e lunanan segun ortografía hulandes.
Un siman tin shete día. Nan ta:
dialuna, diamars, diarason of diaranson, diaweps, diabierna of diabiernes, diasabra i diadomingo.
Pa jaargetijden tin hende ku ta uza e palabranan hulandes, otronan ta preferá esnan spañó.
lente primavera herfst otoño
zomer verano winter invierno
DíANAN DI FIESTA
aña nobo nieuwjaar
Tres Rei Driekoningen
Kandelaria Maria Lichtmis
Día di himno i bandera Dag van volkslied en vlag (18 maart)
Karnaval carnaval
diarason di shinishi aswoensdag
diadomingo di rama Palmzondag
(dia)weps santo Witte Donderdag
(dia)bierna santo Goede Vrijdag
diasabra di aleluya Paaszaterdag
pasku grandi Pasen
Pasku di resurekshon pasen
Aña di lareina Koninginnedag
Día di trabou arbeidersdag
kuarenta día Hemelvaartsdag
asunshon (asenshon) Hemelvaartsdag
pentekoste Pinksteren
(Día di )Tur Santo Allerheiligen
(Día di )Tur Difunto Allerzielen
pasku Kerstmis
Pasku di nasemento Kerstmis
Promé día di pasku Eerste kerstdag, paasdag
Di dos día di pasku Tweede kerstdag, paasdag
Bispu di pasku Kerstavond
bisp'i aña oudejaarsavond
Bon pasku! gelukkig kerstfeest/pasen!
Bon fin di aña! Gelukkig uiteinde!
Bon aña! gelukkig nieuwjaar!
TEMPO = HET WEER
Ta hasi (hopi) kalor. 't Is (erg) warm.
Ta hasi (hopi) frío 't is (erg) koud.
Ta hasi bon tempo. 't Is goed weer.
Nos ta bai haña mal tempo. We krijgen slecht weer/onweer.
Solo ta bría. De zon schijnt.
Solo ta mata hende. "t is snikheet! (de zon doodt mensen)
Nos ta (bai) haya awa awe. We krijgen vandaag regen.
Awa ta yobe kaba. 'T Regent al.
Awa ta kai. 't Regent.
Awa ta basha. 'T regent hard/stortregent.
Awa ta finfin (ta stofia). 'T Motregent.
Awa ta spart. 't regent 'n beetje (='t spet).
strena (bos [Cur.]) donder
lamper (werlek [Cur.]) bliksem
tormento storm
horkan orkaan
GRAMáTIKA
Nos a fiha nos vakansi. Wij hebben onze vakantie vastgesteld
Nos vakansi ta fihá. Onze vakantie staat vast.
Nan ta mara nan kachó na kadena. Ze leggen hun hond(en) aan de ketting.
Nan kachó ta mará na kadena. Hun hond(en) ligt(liggen) aan de ketting.
E kampadónan ta susha henter beach. De kampeerders bevuilen het hele strand.
Henter beach ta sushá. Het hele strand is bevuild.
Awe nos ta bai hasa batata. Vandaag gaan we aardappelen bakken.
E batata ta hasá kaba. De aardappelen zijn al gebakken
E no a hasi su trabou manera mes- Hij heeft zijn werk niet gedaan zoals 't moet.
ter ta.
E trabou no ta bon hasí. Het werk is niet goed gedaan.
Korda ku bo tin ku skirbi un karta. Denk erom dat je een brief moetschrijven.
E karta ta skirbí kaba, hombu! De brief is al klaar, man!
Ami a sende lus den kas, prom é ku Ik heb 't licht aangedaan in huis, voor we
nos a sali. weggingen.
Tur e lusnan ta sendí? Zijn alle lichten aan?
Nan a tene un reunion ayera. Ze hebben gisteren een vergadering gehouden
Durante e reunion tení ayera, nan Gedurende de gisteren gehouden vergadering
a tuma e desishon. hebben ze het besluit genomen.
REGLANAN:
1 - Twee lettergrepige werkwoorden, uitgaande op -a, -e of -i hebben een voltooid deelwoord door nadruk verschuiving naar de slot -klin-ker. Bij meerlettergrepige werkwoorden is er geen verschil tussen de onbepaalde wijs en het deelwoord, behalve op Aruba in het geval van werkwoorden die op "-é" eindigen. (zie hieronder)
2 - Op Aruba (en niet op Curaçao en Bonaire!) verandert slot -e meestal in -í naar analogie van de Spaanse deelwoordsvorm die uitgaat op -ido, ook in meerlettergrepige werkwoorden. Op Curaçao en Bonaire verschuift in twee-lettergrepige werkwoorden alleen de klemtoon naar de slot-e. Meer lettergrepige veranderen daar niet.
3 - De deelwoordsvorm wordt - behalve in de lijdende vorm - gebruikt als bijvoeglijk naamwoord, - als naamwoordelijk deel van het gezegde - samen met een koppelwerkwoord. In de boven gegeven voorbeelden met "ta" + -deel-woordsvorm is "ta" geen hulpwerkwoord, maar koppelwerkwoord.
4 - De deelwoordsvorm wordt ook veel gebruikt in staande uitdrukkingen en is dan eenvoudigweg een bijvoeglijk naamwoord. Bijv.:
batata hasá gebakken aardappelen
banana hasá gebakken banaan
pan batí soort pannekoek (Arubaans hoofdvoedsel)
Pan yená gevuld brood (snack)
pan tostá geroosterd brood
karni stobá gestoofd vlees
karni mulá gehakt (gemalen vlees)
galiña horná in de oven gebraden kip
Ta hole un kos kimá Er ruikt iets aangebrand
Bon biní Welkom
papa muhá papnat, kletsnat
mal kria stout (slecht opgevoed)
Bon bisá! Goed zo! (goed gezegd)
EHERSISIONAN
A: - TRADUSí E SIGUIENTE TEKSTO NA HULANDES:
1 - Diadomingo di siman pasá, mi tábata kana dor di Playa ora m'a topa ku un amigo bieu, ku mi no a mira durante dies aña.
2 - Mi no por a kere mi wowo, pasobra kon mi por a spera di topa kuné n èt akí na 'Ruba.
3 - Ma ta berdat, ku mundo a bira hopi chikito i awendía hende ta biaha pa tur parti di mundo.
4 - E tábata hopi kambiá, meskos ku mi mes, naturalmente i ta klaro ku nos tur dos a keda mashá kontento di mira otro trobe.
5 - Asina bo ta mira ku hopi biaha ta pasa kos den bo bida, ku bo nunka por a spera.
6 - Huntu, nos a buska un restorant, kaminda nos por a keda sintá tran-kil pa kome, bebe i papia.
7 - Nos tabatin mashá hopi kò'i papia, esei ta papia pa su mes.
8 - Ora bo no a topa otro pa tantu tempo, bo tin mashá hopi kos pa konta otro, n' ta berdat?
9 - El a bisá mi, ku e tábata ku vakansi na 'Ruba; e no tábata sa at all mes, ku ami tábata biba i traha akí pa bários aña kaba.
10 - El a spliká mi, ku el a yega Aruba diabierna di siman pasá i ku e kier a keda un siman pa wak henter e isla.
11 - Promé ku el a yega Aruba, e tábata di bishita na Korsou kaba, i di Aruba e ke bai Boneiru ainda, i bolbe bèk Hulanda trobe for di Korsou.
12 - Nos a sinta papia asina tantu, ku nos tur dos a lubidá di wak oloshi.
13 - Promé ku nos tábata sa, dos ora a pasa kaba i te ainda ni un di nos dos kier a bai.
14 - Pa bisá bo e berdat, nos no solamente a papia dimas, ma nos a kome dimas i nos a bebe dimas tambe.
15 - No tábata promé ku nan a bin bisa nos, ku e lugá tábata bai sera, ku nos a lanta bai.
16 - Ora m'a yega kas, mi no por a kome nada mas; mi tábata yen-yen kaba.
17 - I nèt e día ei, mi kasá a hasa batata i batata hasá ta nèt un kos ku mi ta gusta mashá hopi mes, bo sa.
18 - Ma kon ku bai bini, m'a inbitá mi amigo pa bin bishitá nos na nos kas, akí na 'Ruba.
19 - Esei el a hasi diarason anochi, ora mi kasá a sera konosí kuné tambe.
20 - Mi kasá a traha un kuminda hopi dushi ku pan batí i karni stobá. Mi mes a yud'é kuné, loke semper mi ta hasi ora mi por.
21 - Hopi biaha t'ami ta kushiná i no mi kasá.
B: - TRADUSí E SIGUIENTE FRASENAN:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Ik heb vijf dagen lang hard gewerkt, van maandag tot vrijdag en ook zaterdag heb ik thuis van alles gedaan. daarom doe ik vandaag niets. Het is nu zondag.
2 - De grote schoolvakantie valt op Aruba altijd in de maanden juli en augustus. Daarom gaan de meeste arubanen in die maanden met vakan-tie.
3 - De slechte gewoonte om te gaan kamperen langs de zee in de goede week voor Pasen,
hebben de Arubanen van de Venezolanen overgeno-men.
4 - Gaan jullie in de Goede Week v óór Pasen ook aan het strand -kampe-ren, zoals zoveel Arubanen ieder jaar doen?
5 - In Venezuela hebben alle mensen de hele Goede Week vakantie en daarom gaan ze met hun gezin naar het strand.
6 - Niettemin gaan [er] op Aruba ook heel veel mensen in de Goede week naar de kerk; op Witte Donderdag en Goede Vrijdag zijn de kerken altijd tjokvol.
7 - Wij zijn met kerstmis naar Puerto Rico geweest. We vertrokken vrij-dag voor kerstmis en kwamen voor oudjaar weer terug.
8 - Als je het hele jaar hard hebt gewerkt, moet je een keer met vakan-tie gaan, hoewel natuurlijk niet iedereen het geld heeft om het ook te doen.
9 - Hoe het ook zij, geld of geen [geld], volgend jaar gaan wij een reis maken door Amerika.
10 - Hebben jullie je vakantie voor dit jaar al vastgesteld? Als je niet gaat moet je [het] ons zeggen; dan kun je gedurende de tijd dat wij gaan, in ons huis komen logeren.
11 - Was het weer goed toen jullie vorig jaar met vakantie in Nederland waren of heeft het veel geregend?
12 - Om je de waarheid te zeggen, het heeft tamelijk veel geregend, maar het was niet koud.
13 - Onze vrienden hebben ons uitgenodigd voor een feest, aanstaande zaterdag, maar ik denk (=geloof) niet dat we het zullen doen. Ik voel me niet goed; ik geloof dat ik ziek word.
14 - Ik doe vaak boodschappen voor mijn vrouw, maar deze week heb ik geen tijd. Ik moet drie belangrijke vergaderingen bijwonen (= atendé).
15 - Gisteren heeft een oude vriend mij opgebeld; ik wist helemaal niet dat hij op Aruba was.
16 - Ons nieuwe huis is heel goed gebouwd, dat kan ik je verzekeren. Het is net voor Pinksteren klaar gekomen en dinsdag na Pinksteren zijn we erin gegaan.
17 - O, ik dacht dat het voor Hemelvaartsdag al klaar was. - Ja, dat is toch net voor Pinksteren?
18 - Wij wilden jullie uitnodigen om oudejaarsavond bij ons te komen vieren. Kan dat?
19 - Ik zal het met mijn vrouw bespreken, maar ik denk van niet. Wij vieren oudejaarsavond altijd met de familie samen.
20 - Ja, dat kan ik me wel indenken. Het is echt (= berdaderamente) een familiefeest, vooral op een eiland als Aruba.
C: KONTESTá E SIGUIENTE PREGUNTANAN:
1 - Ki día b'a bin Aruba?
2 - Kuanto tempo bo ta bai keda na 'Ruba?
3 - B'a fiha bo vakansi pa e aña akí of pa otro aña kaba?
4 - Unda bo ta bai ku vakansi e aña ak í of otro aña?
5 - Kuanto tempo bo ta bai ku vakansi?
6 - B'a bishitá Merka kaba?
7 - Bo ta gusta topa ku hende di bo mes lugá ora bo ta ku vakansi den ekstranhería?
8 - Ta hasi hopi fr ío na 'Ruba?
9 - Bo ta preferá frío of kalor?
10 - Kon ta e tempo na Hulanda awó?
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿ