DI DIESUN LèS
IA KU COCO DEN KUSHINA
COCO - Kon ta pará ku kuminda pa awe? Ta kiko nos ta bai kome? Mi stoma ta gruña kaba.
IA - Mi n' sa ainda. Bam wak den frigidaire kiko nos tin. Mi ke sa ku e ta kasi bashí. A, no! m'a kiboká. Mi tin lomito, galiña, stobá i pork chop. Kiko bo ta preferá?
COCO - Si ta pa mi, kòi e pork chop, ounke ta wordo bis á ku karn'i porko ta malu pa salú.
IA - Mi por a hole e palo ei! Ta bon ku bo sa ku e no ta bon pa bo! Bo kolesterol ta muchu haltu kaba. I sobra dje bo ta bira muchu gordo tambe.
COCO - Ai no, dushi, ta mas ku dos siman pasá kaba, ku nos a kome karn'i porko. I si bo mester tene kuenta ku tur loke ta wordo preskribí dor di dòkter, bo no por kome nada mas! Ni webo, ni spèki, ni pork chop, ni ham, solamente galiña ku kalakuna. Mi ta hartá di kome galiña ku kalakuna!
IA - Awèl, si bo ke muri yong di un ataka di kurason, sigui kome loke bo ke, no! Ademas, bo mes sa, kon mahos bo ta bira ku bo bariga grandi asina! Ta bira tempo ku nos ta bai kana un ora trobe, tur día.
COCO - Oké, mashá bon! Nos lo hasi esei. Nos lo kuminsá awe tardi mes. Banda di sink' or' bo ta bisti un bon sapato pa kana i nos lo dal bai. Ma korda bon: sin para na kas di tur bisiña pa bati bleki.
IA - Lag'i ta nèk! T'abo mes ta stòp tur ora pa bati boka ku bo kon-flochi tokante di politik i weg'i bala.
COCO - Ai, sí! Bam bisa: kada loko ku su lokura, no? Ma kon ku bai bini, mi ta ha ña un dushi pork chop awe, no?
IA - Bo asunto! Lo mi hasa un pork chop pa bo den e planchi, i lo pone un pida galiña den e we'i stim pa mi. I kiko mas?
COCO - Bati pan, of herbe aros. Mi no tin preferensia.
IA - Mashá bon! Antó abo ta herbe e aros. Ta menos trabou pa mi. Bo mes sa ta kon. Dos kòpi di aros i tres kòpi di awa. I no tira muchu salu aden! Mi preshon di sanguer ta na un nivel bon, awó, i mi ke want'é asina.
COCO - I kiko nos ta tuma aserka? Bo n' tin bonchi korá mas?
IA - Sí, mi tin. A sobra mei pòchi di siman pasá. Bo mes por keinta nan. Ma esei por warda, pasobra esei no ta tuma mas ku un rato.
COCO - Sí, mi sa. Hala un rato, ku mi por kòi awa p'e aros. Laga e kranchi habrí numa.
IA - Hesusé! E galiña ta un klòmp'i eis ainda! Hasí mi un fabor i herbe un ketel di awa pa mi. No hisa e kandela haltu asina! Bah'é un tiki. Bo tin e mal kustumber di semper hisa e kandelanan muchu haltu.
COCO - Awèl, e ora ei e ta herbe mas lihé, no!
IA - N' ta berdat! E flam ta pasa banda di e ketel na lug á di keda bou di dje. Mal kòki bo ta. Un bon kòki nunka sa kushiná riba kandela haltu.
COCO - Oké, mi ta bah'é. Ta bon asina?
IA - Kèns bo ta? No tur ful! Na mitar, no! Si bo ta bah 'é tur ful, e ta tarda muchu hopi pa herbe. Si bo ke, bo por pone e bonchinan riba kandela abou. Nan tin ku keinta, nada mas. Nan ta herbí kaba.
COCO - Den kiko bo ke mi keinta e bonchinan?
IA - Den e wea chikito ku tapadera korá plat, ku nos sa uza pa traha sòpi.
COCO - A, sí, mi sa. esun den e kashi banda drechi di e stof, bo ke men, no? Eh! E no t'ei! Unda b'a lag'é?
IA - A, sí! Ta berdat! El a wordo uz á ayera pa sòpi i mi tin e ku un tiki sòpi aden ainda, den frigidaire. Antó kòi esun otro mas grandi. I pasá mi e planchi di biaha.
COCO - At'é akí. I bo ke mi kòi e we'i stim di biaha tambe?
IA - Klaro! Pon'é riba stof di biaha. Warda un rato! E ta hole galiña ainda! Ta ken a laba kò'i kibra ayera?
COCO - Ami, no! Manera tur día. Nos ta biba den tempo moderno, ku hende-muh é emansipá, ku ta nenga di laba kò'i kibra.
IA - Ma bo no a lab'é bon! Bo n' sa ku galiña ta keda hole stinki!
COCO - Oké, oké! Mi ta haw'é pa bo.
IA - A, e awa ta herbe kaba. B'a wak kon lihé e ta herbe riba mitar kandela! Bo no kier a kere, no?
COCO - Ai sí! Mi ta keré bo semper. Lo mi tira un tiki den e we'i stim, pa kita e holó di galiña. Kla ta! At 'é akí. Kiko mas mi tin ku hasi?
IA - Nada mas. Bai drecha mesa. Si bo ta keda akí den, stroba bo ta strobá mi so.
REMARKANAN:
"frigidaire" - uitspraak: {frizji'd èr} is uit Amerika overgewaaid. Schijnt oorspronkelijk een merknaam te zijn geweest. Men hoort ook wel: "frigidel".
"ke sa" = geloven. zo ook: "ke men" = bedoelen.
"pork chop" = het Amerikaanse woord voor "carbonade".
"karn'i" = "karni di"; zo ook: "we'i" = "wea di". etc.
"Mi por a hole e palo ei." = letterlijk: die boom had ik kunnen ruiken. In het Nederlands: Dat had ik wel kunnen ruiken! of iets dergelijks.
"ta hartá di" = zat zijn, er genoeg van hebben.
"banda di" = (bij tijd) tegen, rond.
"un bon sapato" - In het Papiaments spreekt men niet van "'n paar schoenen", maar van "un sapato", ook voor "'n paar schoenen".
"Lag'i ta nèk!" - "lag'i" = "laga di". "nèk" - voor de gek houden. De hele uitdrukking kan vertaald worden als: "Kom nou!" of "Loop heen!"
"konflochi" - is zoiets als: "kornuiten", "makkers", "kompanen"; letter-lijk: "complotgenoten".
"weg'i bala" = "wega (= spel) di bala (=bal)" = voetbal.
"we'i stim" = "wea di stim" = hoge druk pan, pressure cooker.
"bati pan" = "pan batí" bakken op een "kasuela", ijzeren plaat.
"herbe" = koken, in de zin van "aan de kook brengen en houden"; "Koken" in het algemeen = "kushiná", d.w.z. het werk van kok doen. Dat houdt alles in. "herbe" (als overgankelijk werkwoord) doet men met ger-echten die gekookt moeten worden en (als onovergankelijk werkwoord) is het datgene wat het gerecht - bijv. water - doet.
"pòchi" = is een pot of fles van glas, steen of keramiek. Een metalen "pot" is een "wea".
"kèns bo ta?" - "kèns" is eigenlijk "suf", "kinds". Hier iets van: "Ben je wijs!"
"... bo ke mi ..." = wil je dat ik....
"laba kò'i kibra" = de afwas doen. "kò'i kibra" = "kos di kibra" = dingen die breken.
GRAMáTIKA
WORDO
E pisina ta wordo yen á ku aw'i Het zwembad wordt gevuld met zeewater
laman.
E remedi mester wordo bebí kada dos Het medicijn moet om de twee uur worden
ora. ingenomen.
E ta grita pasobra e ke wordo tendí.Hij schreeuwt, omdat hij gehoord wil worden.
Ta wordo bisá ku gobierno ta kai. Er wordt gezegd dat de regering valt.
E kas ta wordo trahá ku panchi Het huis wordt gebouwd met pannen op het dak.
riba dak.
E pakus tábata wordo atraká pa dos De winkel werd overvallen door twee overval-
atrakadó. lers.
E malechornan tábata wordo pursiguí De misdadigers werden achtervolgd door een
pa un patruya di polis. politiepatrouille.
Aruba a wordo deskubrí na aña Aruba is ontdekt (geworden) in het jaar 1499.
dieskuater nobent'i nuebe.
El a wordo hañá morto na kas. Hij is thuis dood aangetroffen (geworden).
A wordo remarká ku e edifisio ei Er is opgemerkt (geworden) dat dat gebouw
a wordo konstruí malu. slecht geconstrueerd is (geworden).
E artíkulo konserní a wordo skirbí Het betrokken artikel is geschreven (gewor-
pa un polítiko rabiá. den) door een boze politicus.
El a wordo pidí pa skirbi'é. Hij is gevraagd (geworden) om het te schrij-
ven.
REGLANAN:
1 - E forma pasivo no sa wordo uzá muchu hopi na papiamento, pero e por wordo uzá ku e berbo ouksiliar "wordo" (of "worde", of "wordu") i e partisipio pasá di e berbo independiente.
2 - Manera nos por a mira den e lès anterior, e partisipio pasá di berbonan di dos sílaba ta wordo formá, dor di skùif e asento tóniko pa e sílaba final. Den e kaso di berbonan di tres sílaba of mas, e partisipio pasá tin e mesun forma ku e berbo mes.
3- Ora di tradusí for di hulandes, hopi biaha nos mester puntra nos mes, si ta trata di un forma pasivo, pasobra hulandes ta laga e parti-sipio "geworden" afó den e temponan perfekto. Pòr ehempel: tin un diferensia esensial entre:
Ik ben geroepen. = Mi a wordo yamá.
i
Ik ben gevallen. = Mi a kai.
E promé frase hulandes ta tempo presente perfekto di e forma pasivo i e partisipio "geworden" a keda afó. E di dos frase ta tempo presente perfekto normal.
4 - Tin hende, ku ta laga nan mes wordo influensiá fásilmente pa spañó, i ta preferá di uza e berbo ouksiliar spañó "ser" na lugá di "wordo". Otronan semper ta purba evitá e forma pasivo, dor di uza un forma aktibo. Pòr ehempel:
PASIBO AKTIBO
E lugá a wordo sush á. Nan a susha e lugá.
El a wordo bisá, ku ... Nan a bis'é ku....
Su vakansi a wordo fihá pa... El a fiha su vakansi pa...
BIRA
A:
El a bira su lomba pa mi. Hij draaide mij de rug toe.
Na e di dos krusada, bo ta bira Bij de tweede kruising draai je naar het
panort. noorden.
B'a bira bo blusa pa robes. Je hebt je bloes binnenste buiten gekeerd.
B:
Mi yiu-homber ke bira piloto. Mijn zoon wil piloot worden.
Nos yiu-muhé a bira abogado. Onze dochter is advocaat geworden.
Ta bira skur tempran kaba. 't Wordt al vroeg donker.
Kiko bo ke bira ora bo ta grandi? Wat wil je worden als je groot bent?
M'a bira hopi kansá. Ik ben erg moe geworden.
REGLA:
* - E berbo "bira" ta nifiká na promé lugá: kambia di direkshon of kondishon. [A]. Sin embargo, "bira" tambe ta wordo uzá komo berbo kopulatibo, ku, na hulandes, tambe ta "worden".
KEDA
E kas a keda hopi bunita. Het huis is heel mooi geworden.
M'a keda hopi kans á. Ik ben erg moe geworden.
El a keda rabiá ku mi. Hij is boos op mij geworden.
E flus ei ta kedá bo bon! Dat pak staat je goed.
Kon bo sapato nobo a keda? Hoe zitten je nieuwe schoenen?
E outo a keda ful kibrá. De auto was totaal vernield.
REGLANAN:
1 - "Keda" ta nifiká "permanesé", ma, meskos ku "bira", "keda" sa wordo uzá hopi na papiamento komo berbo kopulatibo. Sin embargo, e nifikashon ta otro, ku esun di "bira". Ora nos ta uza "keda" nos ta papia di e resultado di otro akshon of kondishon.
2 - Ademas, "keda" tambe sa wordo uzá den e sentido di hulandes "passen"", "staan".
TA - SA
Kiko ta sosodé? Wat gebeurt er?
Un kos ku sa sosodé tur ora. Iets wat voortdurend gebeurt.
Kosnan asina sa sosodé! Zulke dingen gebeuren nu eenmaal!
E ta bishitá nos mañan. Hij bezoekt ons morgen.
E sa bishitá nos tur siman. Hij bezoekt ons iedere week.
E tábata sa bishitá nos un bes pa Hij placht ons eens in de maand te bezoeken.
luna.
Hopi hende sa uza ortografía hulan- Veel mensen hebben de gewoonte om de Neder-
des. landse spelling te gebruiken.
Mi tata tábata sa bisa, ku nos no mester Mijn vader placht te zeggen dat we ons niet
laga nos mes wordo guia pa plaka. door geld moeten laten leiden (=geleid moeten
laten worden.
REGLANAN:
1 - Na papiamento, hopi biaha nos por kambia e partíkulo di tempo pre-sente "ta " pa "sa" pa indiká un akshon of kondishon, ku ta pasa regularmente, of ku ta un kustumber. Na hulandes literario, nan sa uza den e kaso akí e berbo "plegen te".
2 - E forma akí tambe por wordo uzá den tempo pasá, komo "tábata sa" i e ora ei, na hulandes literario nan ta uza "placht te".
EHERSISIONAN
A: - TRADUSí E SIGUIENTE TEKSTO NA HULANDES:
1 - Loke nos a wordo siñá den e lès akí, ta mashá importante pa nos konosemento di papiamento.
2 - Tin hopi hende, ku ta kere ku papiamento no ta di e difísil ei, i te asta tin hende, spesialmente arubianonan, ku sa bisa ku papiamento no tin gramátika.
3 - E problema ku mayoría di arubiano i antianonan ta ku nan no sa wordo siñá nada di nan mes idioma na skol.
4 - Ta pa e motibo ei tambe, ku nan ta mashá suseptibel pa influensianan di idiomanan stranhero, spesialmente spañó i ingles.
5 - Ta p'esei, ku hopi biaha nan sa uza palabranan spañó i formanan spañó, mientras ku papiamento mes ta konosé palabra i ekspreshon-nan bieu pa nan.
6 - Hombu! B'a bira gordo! Mi ke sa ku bo ta kome muchu dimas! Ta bira tempo ku bo ta kuminsá baha peso.
7 - M'a kuminsá kaba. Awendía mi sa kana tur día un ora huntu ku mi kasá.
8 - Mi kasá sa bisá mi ku m'a keda mahos. El a pon'é mi riba dieta tambe, pasobra e ta bisa ku e no ke wordo mirá ku un kasá mahos asina.
9 - Awèl, ku b'a bira mahos ta menos mal; e kos pio ta, ku bo ta hunga ku bo salú, si bo ta permití mi, bisá bo esei.
10 - Mi sa, mi sa! Mi kolesterol ta muchu haltu kaba i mi preshon di sanguer no ta kò'i gaba tamp òko. Ma, manera m'a bisá bo kaba, mi ta hasi mi bèst awó pa baha peso.
11 - Eh! E shimis nobo ei ta kedá bo mashá bunita, bo sa? Unda b'a hañ'é?
12 - Na Playa, den e pakus nobo di e Hindú, kon yam'é trobe? M'a drent'é djis pa wak ront, i ora m'a mir'é, mi no por a laga di kumpr'é.
13 - Mi tábata nèt na ora, pasobra An'i Janchi a bin mi tras i el a bira loko p'e tambe. Danki Dios, nan tabatin un so.
14 - Bo tin suèrtè, muhé! Ma ta parsé mi ku e mester tábata basta karo.
15 - No, no di e tantu ei. Ok é, barata e no ta, ma no muchu karo tampò-ko. Bam bisa, ... e ta bal su plaka sigur-sigur.
16 - Nos bisiña a bira hopi bieu, bo n' ta haña tambe? Kasi di un día pa otro, su kabei a bira blanko-blanko i su kara a kambia tur ful. No ku el a keda mahos, pero bieu sí.
17 - Ai, sí! Ma kiko bo ke? E pober muhé mester a traha duru-duru henter su bida largo, pa duna su tres yiunan un bon edukashon.
18 - Bo sa tòg, ku su kasá a lag'é ora su yiunan tábata chikito ainda. I e no a yuda e pober muhé nunka ku nada.
19 - El a sali for di Aruba, sin ku el a laga sa nunka na unda. E pober muhé no sa si e ta na bida ainda, of ku el a muri kaba.
20 - Es ta kò'i bestia, no! Hende sa marga bida di otro, no!
B: TRADUSí E SIGUIENTE FRASENAN NA PAPIAMENTO:
1 - Is 't eten nog niet klaar? Mijn maag begint te knagen. Weet je niet dat 't al één uur heeft geslagen?
2 - Heb je de tafel dan al gedekt? Ik ben bijna klaar met 't eten. Maar we kunnen niet gaan zitten eten aan een ongedekte (= niet gedekte tafel.
3 - Wat krijgen we? 'n Lekkere carbonade? - Ben je wijs! Gebraden kip met gekookte rijst en bruine bonen.
4 - Hè nee! Ik heb m'n buik vol van alleen kip en kalkoen! Je moet niet naar alles luisteren wat door artsen wordt voorgeschreven! Als je dat doet kun je niets meer eten.
5 - Je kunt zeggen wat je wilt, maar ik zorg voor jouw gezondheid en voor de mijne, of je het leuk vindt of niet.
6 - Mijn vader placht altijd te zeggen dat een mens nooit zijn leven beheerst (= dominá) moet laten worden door geld. Hij is dan ook (=daarom) nooit rijk geworden.
7 - Mijn vader was een goed mens; hij placht altijd iedereen (= alle mensen) te helpen die aan zijn deur klopte.
8 - Maar voor zichzelf (= hem zelf) was hij niet goed. Hij ging nooit naar [een] dokter, want volgens hem kon je helemaal (= mes) niet leven, als je alles deed wat door artsen wordt voorgeschre-ven.
9 - Hij is dan ook (= daarom) niet alleen niet rijk geworden, maar ook niet al te oud.
10 - Je vraagt je {zelf} [af] wat belangrijker (= meer belangrijk) is, oud worden of gelukkig leven. Als je het mij vraagt, dan zeg ik: geef mij allebei (= alle twee) maar.
11 - Ik ben gevraagd om een artikel te schrijven voor de krant, over de viering van kerstmis op Aruba. Ik weet nog niet of ik het ook zal doen.
12 - Jullie hebben jullie huis laten schilderen, nietwaar? Ik moet zeggen dat het erg mooi is geworden.
13 - De nieuwe schoenen die ik vorige week heb gekocht zitten erg goed. Ik kan er {voor} uren op lopen zonder dat mijn voeten moe worden.
14 - Hé! Heb je een nieuwe jurk aan? Hij staat je errg mooi, hoor! Waar heb je die (=hem) gekregen?
15 - Wat heb ik gehoord? Is je oudste dochter arts geworden? Gefelici-teerd, hoor. Pas maar op dat ze je nu niet precies gaat -voor-schrijven hoe je moet leven.
16 - Er is aan de deur geklopt. Verwacht jij iemand? Ga jij even kijken wie er (= daar) is?
17 - Nee, ga jij maar. Ik kan nu niet komen. Ik ben in de badkamer en ik ben nog niet aangetrokken.
18 - O, ben jij 't, María! Ik had jou niet verwacht. Ik wist niet dat je al weer op Aruba was.
19 - Ja, ik ben teruggeroepen door mijn baas. Ik ben gisteren aangekomen met de laatste vlucht van de ALM, die, zoals altijd, een -vertra-ging had van maar liefst (= niet minder dan) twee uur.
20. Het wordt tijd om te stoppen met deze oefening, vind je ook niet?
C:SKIRBI UN PIDA KORTIKO TOKANTE:
A) un komemento den un restorant, of:
B) un día na beach, of:
C) un hasimento di aña.
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ