DI DIESDOS LèS
KURPA DI HENDE
E biaha akí nos ta bai studia kurpa humano, pa nos siña tur e palabranan mas importante, ku tin di hasi ku e parti-nan prinsipal di nos kurpa. Ta klaro, ku ta imposibel pa nos duna henter un lès di anatomía, di pafó i paden di e kurpa. Nos tin ku limitá nos mes na e partinan mas importante.
Laga nos kuminsá antó ku nos kabes. Den dje, nos tin nos seso. Riba nos kabes ta krese nos kabei. Na papiamento nan sa papia di "kabei bon" i "kabei malu". "Kabei bon" ta kabei lizo; "kabei malu" ta kabei kring. Ounke nos ta haya ku esakí ta diskriminatorio, nos tin ku sabi'é sí, pa nos komprondé di kiko hende ta papia.
E parti dilanti di nos kabes ta nos kara. Den nos kara nos tin nos frenta, dos wenkbrou, dos wowo, un nanishi, un boka ku dos lèp, i nos kachete. Na banda di nos kabes nos tin dos horea, un na kada banda.
Nos tin nos horea pa tende i skucha. Ora un mucha chikito no ta hasi loke su mayornan ta bis'é, nan sa bisa ku "e mucha no tin horea".
Nos tin wowo pa wak i pa mira. Nos tin nanishi pa hala rosea i pa hole.
Den nos boka nos tin dos rei di djente i un lenga. Nos ta uza nos djente pa morde i pa kou kuminda. Nos lenga ta pa purba smak, pa papia i pa lembe.
Nos djente ta den nos kakben of kakunbein, i na haltu den nos boka nos tin nos shelo di boka of: "shel'i boka", manera mayoría di hende sa bisa. Parti patras di nos shel'i boka ta nos kampana. Si un hende ta papia ku stèm hopi duru, nan sa yam'é "su kampan'i klòk".
Nos kabes ta riba nos nèk i nos nèk ta riba nos -skou-der. Denter di nos nèk ta nos garganta. Patras di nos kurpa ta nos lomba i padilanti ta nos pecho. Si un hende-homber no ta bisti kamisa, nos sa bisa ku e ta "lomba sunú".
Normalmente, tur hende tin dos brasa i dos pía. Na papiamento, sin embargo, e palabra "pía" tambe ta referí na e partinan di abou riba kua nos ta para i kana. No ta sisti palabra separá pa loke na hulandes ta yama "voet".
Mei-mei di e brasa di ariba i e brasa di abou nos tin nos elbog, ku kua nos por dobla nos brasa. Mei-mei di e brasa di abou i nos man, nos tin nos pòls, na kua nos man por bira.
mei-mei di nos pía di ariba i nos pía di abou nos tin nos rudía, ku kua nos por dobla nos pía i hinka rudía. Mei-mei di e pía di abou i nos hilchi nos tin nos nokoroshi of, manera algun hende sa bisa: nos ènkel.
Si tur kos ta normal, nos tin dies dede na nos man i dies dede na nos pía, sinko na kada man i kada pía. Nos dede di man ta mas largo i mas fini ku nos dede di pía.
e parti di nos pía ariba di nos rudía, nos ta yam'é bel. Mei-mei di nos bel i nos lomba ta nos chanchan i na banda nos hep.
E dos partinan di nos chanchan ta yama na papiamento:"blat (di chanchan)". Na lugá di "chanchan" nan tambe sa papia di "atras" i naturalmente tin bários otro palabra menos bunita.
Denter di nos kurpa nos tin bários órgano, manera nos kurason i nos dos pulmonnan den nos pecho. E kurason i pulmonnan ta wordo protehá padilanti pa nos rebchi. Bou di e pulmonnan nos tin nos stoma i den nos bariga (of barika, manera algun hende sa bisa) nos shiri-shiri i den kaso di hende-muhé, e matris.
Ora un hende ta kome hopi dimas, nan sa bisa ku e tin "barig'i mea, of ku "su bariga ta su Dios".
Pafó di nos barika nos tin nos lombrishi. Na papiamento nan sa bisa: "unda su lombrishi ta derá", pa referí na e lugá unda un hende a nase.
Pa e órganonan seksual, tin bários palabra na
papiamen-to; mayoría di nan no ta palabra nèchi. Den kaso di hende-homber, nan sa papia, di un manera desente, di su: "prinsi-pal", of su "kò 'i homber". Den kaso di hende-muhé, nan sa papia familiarmente, di un manera desente di: "dons", ounke, nos por bisa, ku kada famía tin su mes palabranan.
Ora di kumindá hende, hopi hende no sa puntra "Kon ta bai?" ma, na lugá di esei: "Kon ta k'e kurpa?" Di e mesun manera, ora di yama un hende ayó, nan sa bisa: "Kuida bo kurpa!"
KONTRAKSHONNAN
Den e kaso di: "Kon ta k'e kurpa?", "k'e" ta un kontrakshon di "ku e".
Na papiamento nos sa uza mashá hopi di e kontrakshonnan asina, manera:
Pòr ehempel: "di" hopi biaha ta bira: "'i".
kò'i hasi = kos di hasi
un pal'i lus = un palo di lus
pal'i koko = palo di koko
e tin kar'i ladron = e tin kara di ladron
kant'i laman = kanto di laman
pa wow'i hende = pa wowo di hende
tra'i kas = tras di kas
tra'i lomb'i Dios = tras di lomba di Dios1
un kabè'i boto = un kabes di boto2
ka'i haraña = kas di haraña3
kah'i morto = kaha di morto
"n'" ta "no"; pòr ehempel:
Mi n' sa. = Mi no sa.
N' ta berdat! = No ta berdat!
N' t'ami. = No ta ami.
N' tin mas suku. = No tin mas suku.
Bo n' por sa esei. = Bo no por sa esei.
"k'" ta "ku"; pòr ehempel:
El a bai k'e buki. = ku e buki.
Galiña ta baña k'e awa k'e tin.= ku e awa ku e tin4
1 - letterlijk: "Achter Gods rug" = verschrikkelijk afgele-gen.
2 - letterlijk: "kop van de boot" = lift (met auto). -Ver-klaard als gratis plaats op het pontje tussen Otra-banda en Punda in Willemstad, op de kop, waar men nat wordt.
3 - spinneweb
4 - Men moet roeien met de riemen die men heeft.
GRAMáTIKA
INFINITIBO PERSONAL
Pa nos siña un lenga stranhero, Om een vreemde taal te leren, moeten we hard
nos tin ku studia hopi. studeren.
Pa bo biba un tiki bon, bo mester Om een beetje goed te leven, heb je voldoende
di bastante plaka. geld nodig.
Pa mi bai awó, mi mester hasi muchu Als ik nu moet gaan, moet ik mij veel te veel
purá. haasten.
M'a bis'é pa bo sa. Ik heb 't gezegd, zodat je het weet.
El a splika e lès pa nos siñ'é. Hij heeft de les uitgelegd zodat we hem
konden leren.
Pa bo por hasi e trabou ei, bo tin Als je dat werk wilt kunnen doen, moet je
ku siña papiamento bon promé. eerst goed papiaments leren.
Pa bo sa! 't Is maar dat je 't weet!
Nos a hasi tur kos pa nos yiu por a We hebben alles gedaan zodat ons kind kon
slag. slagen.
Nos ta bai un restorant pa mi kasá We gaan naar een restaurant , zodat mijn
no tin mester di kushiná. vrouw niet hoeft te koken.
Nos a hasi tur kos p'e no sufri We hebben alles gedaan om hem niet zo te
tanto. laten lijden.
REGLANAN
1 - E asina yamá "infinitibo personal" ta derivá di portugues. E kon-strukshon ta: pa + suheto + infinitibo. (E infinitibo ta e berbo mes.) Ku e konstrukshon akí, nos por ekspresá un kos di un manera hopi mas kortiko, ku den otro idioma.
2 - Ta klaro ku ora di uza e "infinitibo personal" nos no ta uza e partíkulo "ta" tambe.
3 - E konstrukshon akí tambe por wordo uzá den tempo pasá, ounke e ora ei nos no por papia mas di un "infinitibo personal". Pòr ehempel:
Pa mi kasá no tabatin mester di Om te zorgen dat mijn vrouw niet hoefde te
kushiná, nos a bai kome den un koken, zijn we in een restaurant gaan eten.
restorant.
Nos a sali tempran, pa nos por a We zijn vroeg vertrokken, zodat we op tijd
yega na ora. konden aankomen.
PREPOSISHONNAN
NA - te; aan; bij; in
DEN - in; op; binnen
Bo tata ta na kas? Is je vader thuis?
S í, e ta na kas, den su kantor. Ja, hij is thuis, in zijn kantoor.
Mi ta biba na Santa Cruz, den cen- Ik woon in Santa Cruz, midden in het centrum.
tro mes.
E ta traha na Divi-Divi Hotel. Hij werkt in 't Divi-Divi hotel
E tin su ofisina den e hotel. Hij heeft zijn kantoor in het hotel.
Mi tata a traha den gobierno henter Mijn vader was zijn hele leven lang
su bida largo. ambtenaar.
E oloshi ta kolga na muraya. De klok hangt aan de muur.
Nan tur tábata sintá na mesa. Ze zaten allemaal aan tafel.
Mi mama ta malu den kama. Mijn moeder is ziek in bed.
Unda b'a laga e skèr? - Den lachi Waar heb je de schaar gelaten? - In de la, in
den kash'i kushina. de keukenkast.
Den kaso di un aksidente, yama po- In geval van een ongeluk, waarschuwe men de
lis. politie.
E karpinté a traha e kashi den un De timmerman heeft de kast gemaakt in een
siman. week.
REGLANAN:
1 - "NA" ta duna un indikashon indeterminá di lugá. P'esei su tradukshon na hulandes por ta: "in, bij, te, aan, rond, of te asta:op.
2 - "DEN" ta indiká un posishon denter di un lugá.
ADEN - naar binnen
PADEN - binnen(in); naar binnen; van
binnen; aan de binnenkant.
AFó - naar buiten
PAFó - buiten; naar buiten; van
buiten; aan de buitenkant.
Kachó! bai pafó! hond! ga naar buiten!
El a bin (p)aden trobe. Hij is weer binnengekomen.
Afó! Afó, Karamba! Naar buiten! Naar buiten! Verdorie!
E kas ei mester di un bon fèrf Dat huis heeft een goeie verfbeurt nodig van
pafó. buiten.
Paden e ta munstra basta bon. Vanbinnen ziet het er behoorlijk goed uit.
Nos kachónan no ta drumi paden. Onze honden slapen niet binnen.
nan semper ta drumi pafó. ze slapen altijd buiten.
REGLA:
* - "Aden/afó" i "paden/pafó" por wordo uzá arbitrariamente, ora ta trata di moveshon. Si no ta trata di moveshon, nos ta uza sola-mente "paden" i " pafó"
RIBA - op; bovenop
BOU - onder; beneden
Kuminda ta riba mesa! Boso ta Het eten staat op tafel! Komen jullie aan tafel?
bini na mesa!
E prikichi a bula riba dak. De parkiet is op 't dak gevlogen.
E mucha ta riba kaya henter Het kind is de hele dag op straat.
día.
El a parker su outo riba Hij heeft zijn auto op 't trottoir ge-
trottoir parkeerd.
Nan ta warda riba nos. Ze wachten op ons.
Korda riba mi! Denk aan mij!
Unda mi pèn a keda? Waar is m'n pen gebleven?
El a kai bou di bo stul. Hij is onder je stoel gevallen.
Bou di nos kamber grandi Onder onze grote slaapkamer zit een regenbak.
tin un renbak.
Mi kasá tin dies hende ku Mijn man heeft tien mensen die onder hem
ta traha bou di dje. werken.
REGLANAN:
1 - "Riba" i "bou" ta un indikashon simpel di lugá, sin mas.
2 - Manera ta e kaso ku hopi preposishon, tin berbonan ku semper ta wordo siguí dor di un preposishon determin á, manera: "warda riba", "korda riba", "pensa riba"" etc.
3 - No mester konfundí "riba" i "bou" ku "ariba" i "abou". Tin biaha, "ariba" i "abou" ta pèrdè nan "a" ora nan ta sigui un palabra ku ta terminá ku un "a" final.
ARIBA - boven; naar boven
ABOU - beneden; naar beneden
Bo ke sende e lus ariba di e mesa? Wil je het licht boven de tafel aandoen?
Na muraya, ariba di su lesna, ta Aan de muur, boven zijn buro, hangt 'n foto
kolga un portrèt di su kasá. van zijn vrouw.
Aruba Ariba! Leve Aruba! (Aruba boven)
paña di ariba bovenkleren
Unda mi brel a keda? - El a kai Waar is mijn bril gebleven? - Hij is op de
abou. grond gevallen.
Mucha! Ki bo ta hasi ei riba dak? Jongen! Wat doe je daar op 't dak?
Baha abou lihé-lihé! Kom als de bliksem naar beneden!
paña di abou onderkleren
REGLA:
*- "Ariba" i "abou" ta wordo uzá pa indiká un posishon firme, i tambe den kaso di moveshon. "Abou" tambe ta: "laag".
PARIBA - boven; boven de wind; oost
naar het oosten
PABOU - beneden; benedenwinds; west;
ten westen
Mi mama ta biba pariba di nos. Mijn moeder woont ten oosten van ons.
Pa bai San Nicolas bo tin ku bai Om naar San Nicolas te gaan moet je naar het
pariba. oosten gaan.
San Nicolas ta keda pariba di brùg. San Nicolaas ligt ten oosten van de brug
(over het Spaans Lagoen).
Pabou di nos kas tin un restorant. Ten westen van ons huis is een restaurant.
Pa bai Playa for di Santa Cruz bo Om van Santa Cruz naar de stad te gaan, moet
tin ku bai pabou. je naar het westen.
Playa ta keda pabou di brùg. Oranjestad ligt ten westen van de brug.
REGLANAN:
1 - Ora di indiká un direkshon, na Aruba, Korsou i Boneiru hende no sa uza "drechi" i "robes", ma e direkshon di biento, es ta: "pariba = di unda biento ta bin normalmente, (oost), "pabou" pa unda biento ta supla (west), "panort" i "pasùit".
2 - Na Korsou, generalmente hende ta papia di "oost" i "west", na lugá di "pariba" i "pabou".
3 - Un ehempel:"Pa bo yega mi kas for di Playa, bo ta kòi kaminda di Santa Cruz, i nèt pariba di restorant Well-Well, bo ta k òi e kaminda ku ta bai sùit."
DILANTI (DI) - vóór (v. plaats)
PADILANTI - naar voren
E homber a keda para nèt dilanti di De man bleef precies voor mij staan.
mi.
Unda mi lenso a keda? Waar is mijn zakdoek?
Dilanti di bo nanishi! Voor je neus!
Bin mas padilanti. Kom verder naar voren.
E mucha a bai hopi padilanti. Het kind is goed vooruit gegaan.
Di awó padilanti. van nu af aan
TRAS/ATRAS DI - achter
ATRAS/PATRAS - naar achteren
PATRAS - van achter(en); aan de ach-
terkant.
Tras di nan kas nan tin un pisina. Achter hun huis hebben ze een zwembad.
Nan ta biba tra'i lomb'i Dios. Ze wonen heel afgelegen (achterde rug van
God).
E mucha a bai hopi atras. Het kind is erg achteruit gegaan.
El a bira ful patras pa wak mi. Hij draaide helemaal naar achteren om mij te
zien.
Nos a sinta patras den e sala. We zaten achterin de zaal.
Wak patras! Kijk achter je!
REGLANAN:
1 - "Tras" i "atras" ta simpel indikashonnan di lugá.
2 - "Atras" i "patras" ta wordo uzá pa indiká un direkshon di moveshon, ounke "Patras" tambe ta wordo uzá ora no ta trata di moveshon.
KANT'I = KANTO DI - naast
ENFRENTE DI - tegenover
MEI-MEI DI - tussen
DOR DI - door
FOR DI - uit
PA KU - jegens
EHERSISIONAN
a - TRADUSí NA HULANDES:
1 - Nos a siña mashá hopi palabra nobo den tur e diesdos lèsnan ku nos tin tras di nos lomba te awor akí, bo no ta haya tambe?
2 - Sin embargo, un hende no por siña un lenga solamente dor di siña un gran kantidat di palabra. Bo tin ku siña su gramátika tambe.
3 - Hopi hende ta kere ku e gramátika di papiamento no ta muchu difísil, pero no ta asina. Papiamento su gramátika ta basta kompliká i kompletamente distinto di esun di hulandes.
4 - Den e l ès akí nos no a purba siña solamente hopi palabra ku tin di hasi ku e kurpa humano, ma tambe preposishonnan i e infinitibo personal.
5 - M'a topa awe ku un amigo bieu di mi na Playa ku a puntrá mi: "Kon ta k 'e kurpa?"
6 - M'a kontest'é: "Awèl, atá mi akí; kurpa ta bon, ma mi ta sin trabou i esei ta hopi malu, bo no ta haya tambe?"
7 - "Sigur-sigur, esei no ta nada bon." el a bisa. "Pero si bo mester di un trabou, b'a topa nèt ku un hende ku por yudá bo.
8 - Mi a kuminsá ku un pakus nobo i mi ta buska un trahadó pa traha den dje." el a agregá.
9 - "Esei mi ta yama suèrtè!" m'a kontest'é. "Mi no a mirá bo durante tantu tempo, i nèt awó ku bo por yudá mi, mi ta topa ku bo.
10 - Mi no tábata sa mes ku bo tin pakus." m 'a bis'é hopi kontento.
11 - "Sí, sí." el a bisa. "M'a kuminsá kuné algun aña pasá. Si bo tin dos man i un bon kabes, bo ta bon biní den mi pakus." el a kontes-tá.
12 - Ta klaro ku mi no a lag'é bisa esei pa un di dos bes. M'a bai mesora kuné na su pakus ku ta keda nèt patras di Hotel Central.
13 - Den dje m'a sera konosí ku e otro trahadónan, dos mucha-muhé i un hende-homber ku tin sinkuenta aña kaba.
14 - Mi no sa si lo mi keda aya den pa muchu tempo, pasobra mi tábata buska un trabou di kantor, i mi no ta muchu amante di e trabou den pakus, pero pa awor ak í mi ta mashá kontento kuné.
15 - Pa nos por biba, nos tur mester di plaka; ami tambe, esei ta papia pa su mes.
16 - E trabou no ta di e malu ei tampòko. Bo ta topa tur día ku hopi hende, loke mi semper a gusta mashá hopi mes.
17 - Sobra dje, mi amigo, doño di e pakus ei, ta un bon gai ku ta paga su hendenan bon-bon, loke bo no por bisa di mayoría di e pakusnan akí banda.
18 - El a bisá mi, ku e tin un filosofía simpel pa ku su trahadónan: pa bo trahadónan hasi un bon trabou, abo, komo doño, mester trata nan bon.
19 - Ma bon, e no ta e tipo di hende kapitalista tampòko, bo sa. "Pa mi bira riko, mi mester bira ladron." el a hari.
20 - "Bo ke men, ku tur hende riko ta ladron?" m'a puntr'é, ma e no kier a kontestá e pregunta ei. Djis hari el a hari.
B. - TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1: Om te weten wat je moet zeggen, moet je eerst goed nadenken, Als je niet goed nadenkt, loop je het risico domme dingen te zeggen, nietwaar?
2: Mijn vader heeft gisteren de hele dag op bed gelegen met de griep, maar vandaag is hij weer opgestaan en is hij weer gaan werken. Hij heeft altijd zijn werk belangrijker (= meer belangrijk) gevonden dan zijn eigen lichaam. Zo is hij , weet je.
3: Als je naar binnen gaat, doe dan het licht buiten voor mij aan, zodat ik nog een beetje kan doorgaan [met] werken in de tuin. De hele vakantie heb ik niets gedaan in de tuin.
4: Bijt die hond van jullie niet? -- Nee, hij heeft nog nooit iemand gebeten, maar je kunt nooit weten; iemand moet de eerste zijn, vind je ook niet? Pas [maar] op dat hij je niet in je achterste bijt.
5: Er zijn mensen die zeggen dat als je de griep hebt je naar zee moet gaan om je hoofd onder water te steken. Maar ik vertrouw dat niet. Ik blijf liever thuis en in bed, om je de waarheid te zeggen.
6: Wat is er met je vriendin aan de hand? Ik heb haar al een paar dagen niet gezien. - De hond van onze buren heeft haar in haar been gebeten. Ze kan niet lopen. De dokter heeft gezegd dat ze een paar dagen thuis moet blijven.
7: Wij hebben heel lang (= veel tijd) gezocht om een huis te vinden, maar het is wel heel erg afgelegen, ten oosten van Santa Cruz, bijna aan de voet van de Yamanota. We zullen een auto moeten hebben, want zonder auto kunnen we absoluut nergens komen.
8: Wij wonen boven de brug, bijna in San Nicolaas. Het is maar goed dat de bus ieder half uur langs komt, want we hebben nog niet vol-doende geld voor een auto en we werken allebei in de stad.
9: Om een vreemde taal goed te leren spreken moet je tamelijk lang (= tijd) hard studeren. Wie (= degene) die denkt dat hij [het] kan zonder te studeren, maakt een grote fout. Hij zal het nooit goed leren.
10: Het menselijk lichaam bestaat uit vele delen; de (= esnan)belan-grijkste (= meer belangrijke) zijn: het hoofd, het gezicht, de armen, de benen, de rug, de borst en de buik en natuurlijk de delen die in het lichaam zitten, zoals het hart, de longen en de maag. Er zijn echter ook mensen die vinden dat hun geslachtsdeel het belangrijkst is.
11: Hoeveel vingers en tenen heeft een mens? - Wij hebben vijf vingers aan elke hand en vijf tenen aan elke voet.
12: Kun je me uitleggen hoe ik bij je huis moet komen? - Natuurlijk kan ik dat. Je neemt de weg van de stad naar Santa Cruz en dan neem je de weg naar het noorden, even (= een beetje) ten oosten van Hooi-berg Store en daarna de eerste zandweg naar het westen; dan is het het derde huis ten noorden.
13: Vindt U (= meneer/mevrouw/mejuffrouw)ook niet dat het nogal discrim-inerend is, als we over "goed haar" en "slecht haar" spreken, voor "sluikhaar" en "kroeshaar"? - [Dat] is zeer zeker discriminerend, maar in het Papiaments is het heel gewoon om dat te doen.
14: Dat kind kan niet luisteren! Zijn moeder heeft hem al vier keer geroepen en hij is nog steeds niet binnen gekomen.
15: "Men moet roeien met de riemen die men heeft." zei de man, terwijl hij met blote bovenlijf en blote voeten op (= na) [zijn] knieën zat (= was) en met [zijn] handen stenen opraapte.
16: Laten we [eens] even kijken of we nu alles hebben zodat we morgen kunnen vertrekken.
17: Waar ga je dan naar toe? - Naar waar mijn wieg heeft gestaan, om onze familie weer [eens] te bezoeken, na zoveel jaren weg te zijn geweest.
18: Goed, dan nemen we nu al afscheid van je, want morgen is er geen tijd voor. Pas goed op jezelf en tot ziens.
19: Die mensen zeggen altijd dat ze erg veel te doen hebben, maar alles wat ze doen, doen ze voor het oog van de mensen.
20: Dat meisje heeft lange benen, maar kleine voeten. (!)
C. SKIRBI UN KARTA NA UN AMIGO TOKANTE:
a) Aruba i su bunitesa of
b) un bishita na Korsou of Boneiru of
C) fiesta di pasku i aña nobo.
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ