DI DIESKUATER LèS
CHINTO KE BIAHA DEN HISTORIA
CHINTO - Ayera nan a pasa un pelíkula na televishon, den kua un hende por a biaha bèk den historia B'a wak e?
JANCHI - No, mi no a mir'é. Ma Nan sá pasa tur klase di kò'i loko na televishon, awendía.
CHINTO - Bo no ta haya, antó, ku lo tábata mashá interesante si nos lo por a biaha bèk den historia?
JANCHI - No, mi ta haya ku ta kò'i ridíkulo.
CHINTO - Ami sí no ta haya esei. Ta parsé mi mashá interesante si lo mi por a bolbe bèk den tempo, pa tempo di mi hubentut..
JANCHI - Ta kiko abo lo kier a hasi anto, si lo bo por a bai bèk den tempo?
CHINTO - Awèl, pa mi bisá bo e puro berdat lo m'a gusta mashá hopi mes, si lo mi por a bai bèk pa e tempo di mi hubentut, pa mi por a kambia tur e kosnan bobo ku m'a yega di hasi, e tempo ei.
JANCHI - Awèl, ta bon ku no por. Mi ke sa, ku si esei lo tábata posibel, l'e tábata mashá peligroso tambe.
CHINTO - Di kon bo ke men ku l'e tábata peligroso? Mi n' ta komprondé esei.
JANCHI - Wak: bo tin ku korda bon-bon, ku loke nos a yega di hasi den nos mes bida, no tabatin influensia riba nos mes bida so, pero tambe riba bida di hopi otro hende ront di nos.
CHINTO - A, awó mi ke sa, ku mi ta komprondé ki bo ke men. Bo ke men, ku si lo mi por a drecha mi mes bida, lo mi tábata kambia bida di otro hende aserka.
JANCHI - B'a dal riba e kabes di klabo. Afortunadamente, sin embargo, ta absolutamente imposibel pa kambia rumbo di historia.
CHINTO - Podisé bo tin rason. Otro Kuento kortiko ku m'a yeg'i lesa, tábata konta e kaso di un persona ku a biaha b èk den tempo i a dal su wela mata. For di e momento ei, e mes no tábata sisti mas tampòko i p'esei, e nunka a biaha bèk den tempo tampòko, pasobra nunka e no a nase.
JANCHI - Bo ta mira kon ridíkulo e ideanan ei ta? Te asta, si lo tábata posibel pa biaha bèk den historia, l'el a keda imposibel pa kambia rumbo di historia.
CHINTO - Bo tin rason, esei ta papia pa su mes. Pero mi ta haya ku ta lástima sí, pasobra esei ta nifiká, ku nos no por drecha nunka e kò'i bobonan, ku nos a yeg'i hasi den nos bida.
JANCHI - Bo ta pponé mi hari. T'asina nos bida ta, no? Te día ku nos muri, nos lo sigui hasi kos ku ta duel nos despues.
CHINTO - Sí. I mi ke sa ku tin asina tantu hende ku ta anhelá pa mas ku un bida so, pasobra nan no ta satisfecho ku e manera, ku nan a hiba esun bida so.
JANCHI - Asina ta. Si tur hende lo tábata pensa dos bes promé ku nan ta hasi un kò'i sokete, nos mundo lo tábata shen por ciento mihó ku awó.
CHINTO - Podisé. Mi tin miedo ku mas tantu nan no sa pensa mes promé ku nan ta hasi un kos i mi tambe tin miedo, ku nos mes no ta ningun eksepshon riba e regla ei.
JANCHI - Sigur ku no. Pero no tin kaminda pa kana bèk. Pero e problema mas grandi ta, ku tin asina pòko hende ku ta siña algo di nan erornan.
CHINTO - Berdat. Hopi biaha nos ta pio ku makaku, pasobra manera e proverbio ta bisa: "Awa di dos bes no sa muha makaku."
JANCHI - B'a komprondé? Esei ta hasi mi korda loke a pasa na kantor ayera.
CHINTO - Ta kiko asina a pasa anto?
JANCHI - Awèl, m'a rabia bon rabiá ku un di e sekretarianan. Maínta tim-pran mi dí kuné ku e mester a manda un krans pa entiero di Shon Bé Geerman ku a fayesé antayera. I ora m'a puntr'é atardi kuanto e krans tábata kosta, e dí ku mi ku el a lubidá di mand'é!
CHINTO - Holó! Esei sí ta mal propaganda pa boso ofisina!
JANCHI - T'esei, no! Nan no ta tuma e sekretaria na malu; nan ta tumá mi na malu. Un kos asina no por! Difunto Shon Bé a traha bint'i sinko aña den nos negoshi.
CHINTO - Kon b'a remedi'é?
JANCHI - Ki mi por a hasi? M'a bula den mi outo, kore duru-duru bai kas, dal un flus i presentá na entiero. Danki Dios mi tábata nèt na ora pa kondoler e henden'ei.
CHINTO - B'a hasi bon. Bo ta mira ku lo por tábata vale la pena si nos por a bai bèk den tempo?
JANCHI - Al contrario! Suponé numa, ku si mi por a bai bèk, lo m'a rabia mas ainda i dal e mucha-muhé ei un boftá! Lo mi tábata hopi pio pará awó, bo n' ta haya?
CHINTO - Bo sa saka bo kurpa, hombu!
REMARKANAN:
"Pasa un pelíkula" = een film draaien, vertonen
"kò'i loko" = gekkigheid, zotheid
"kò 'i ridíkulo" = belachelijk
"Ami sí " = ik wel, maar is hier moeilijk anders vertaalbaar dan met een nadrukkelijk "ik".
"ke sa" = denken, geloven
"ke men" = bedoelen.
"yega di hasi" = ooit (wel eens) gedaan hebben
"aserka" = erbij
"afortunadamente" = gelukkig(erwijs)
"dal mata" = doodslaan
"Te día ku nos muri. ..." = "ta" wordt weggelaten omdat de handeling een onzekere in de toekomst is. We komen hierop terug.
"por ciento" = percent, is Spaans.
"Awa di dos bes no sa muha makaku." = regen maakt een aap nooit tweemaal nat. = 'n Ezel stoot zich geen twee-maal aan dezelfde steen.
"tuma na malu" = kwalijk nemen
"un kos asina" = zoiets
"remediá" = herstellen, verbeteren, oplossen
"dal un flus" = in 'n pak schieten
"vale la pena" = de moeite waard zijn = puur Spaans.
"al contrario" = in tegendeel. Ook puur Spaans.
"suponé numa" = veronderstel nou eens
"saka kurpa" = zich ergens uit (weten te) redden
GRAMáTIKA
TEMPO FUTURO PASá
NOTA 1:
Tin dos "Tempo futuro pasá": a) e tempo futuro pasá simpel i b) e tempo futuro pasá deskriptibo. Nan ta mashá fásil pa forma. Nos ta kòi sea e tempo pasá simpel of e tempo pasá deskriptibo i ta pone "lo" su dilanti. Pòr ehempel:
TEMPO PASá SIMPEL TEMPO FUTURO PASá SIMPEL
Mi a bai. Lo mi a bai.
Bo por a traha mas duru. Lo bo por a traha mas duru.
Nan kier a bai kas tempran. Nan lo kier a bai kas tempran.
Nan mester a hasi mas esfuerso. Nan lo mester a hasi mas esfuerso.
E no tábata na kas. Lo e no tábata na kas.
Nan tabatin purá. Nan lo tabatin purá.
Nan no tábata sa. Nan lo no tábata sa.
TEMPO PASá DESKRIPTIBO TEMPO FUTURO PASá DESKRIPTIBO
E tábata kana kant'i kaminda. Lo e tábata kana kant'i kaminda.
E avion tábata bula muchu abou. E avion lo tábata bula muchu abou.
E tábata drumi manera baka. L'e tábata drumi manera baka.
E tábata sinta lesa su korant. Lo e tábata sinta lesa su korant.
NOTA 2:
E problema ku e dos temponan futuro pasá no ta sintá den nan for-mashon, ma den nan tradukshon na hulandes i for di hulandes, manera e siguiente ehempelnan ta demonstrá bon kla:
El a bisa ku l'el a bai. Hij zei dat hij zou gaan.
Segun servisio meteorológiko, awa Volgens de meteorologische dienst zou het
lo no a yobe awe. vandaag niet regenen.
L'e mester a wordo obligá pa hasi'é.Hij zou verplicht hebben moeten worden om het
te doen./Hij had verplicht moeten worden ...
Lo m'a bini si awa lo no a yobe. Ik zou gekomen zijn als het niet zou hebben
(of: had ) geregend.
L'el a hasi'é, si lo b'a bis'é. Hij zou 't gedaan hebben, als je 't hem zou
hebben (of: had) gezegd.
Sigur-sigur nos lo no a bai ku va- We zouden zeker niet met vakantie zijn ge-
kansi si mai lo a bira malu. gaan, als moeder ziek zou zijn (of: was)
geworden.
Nan lo a keda sin bin, si nos lo Ze zouden niet gekomen zijn, als wij er niet
no a insistí. op zouden hebben (of: hadden) gestaan.
L'e por a bin mi hasimento di aña Hij had best op mijn verjaardag kunnen komen.
mashá bon. (= hij zou best hebben kunnen komen....)
E ora ei, por lo menos, l'el a saka Dan had hij tenminste zijn gezicht gered. (=
su kara. zou hij hebben gered....
L'el a bai sin bisa ningun hende. Hij zal vertrokken zijn zonder het iemand te
zeggen.
L'el a komprondé mi malu. Hij zal mij verkeerd begrepen hebben.
Nan lo a konfia muchu riba e sekre- Ze zullen veel te veel vertrouwd hebben op de
taria. sekretaresse.
E biaha lo a bai bon, si no nos lo De reis zal wel goed gegaan zijn, anders
a tende algo kaba. hadden we al wel iets gehoord.
E no a yega ainda! L'el a pèrdè Hij is nog niet gekomen! Hij zal zich wel
ariba. verslapen hebben.
Unda mi yabi ta? - Lo Waar zijn m'n sleutels? - Ik zal ze wel thuis
m'a lag'é na kas. hebben laten liggen.
El a bisa bon kla, ku l'e tábata Hij heeft duidelijk gezegd, dat hij bereid
dispuesto pa yuda nos. zou zijn ons te helpen.
Si lo mi por tábata presente, e Als ik aanwezig had kunnen zijn, zou het niet
kos lo no a pasa. gebeurd zijn.
E dí ku mi ku l'e tábata t'ei. Hij zei mij dat hij er zou zijn.
L'e tábata tuma un día liber mañan. Hij zou morgen een vrije dag nemen..
Nan lo tábata kambia un sita pa Ze zouden een afspraak veranderen om ons te
risib í nos. ontvangen.
E horkan lo tábata bini den nos di- De orkaan zou onze richting op komen, maar
rekshon, pero afortunadamente el gelukkig is hij van koers veranderd.
a kambia rumbo.
Lo e tábata krusa kaminda, ora e Hij zal de weg aan het oversteken zijn ge-
outo a dal e. geweest, toen de auto hem aanreed.
Nan lo tábata subi laman, ora laman Ze zullen de zee opgegaan zijn, toen de zee
tábata muchu brutu pa subi'é. veel te ruw was om hem op te gaan.
REGLANAN:
1 - Ta mashá difísil pa duna reglanan ku por indiká kon pa tradusí e dos temponan futuro pasá i mas dif ísil ainda, pa tradukshon for di hulandes. Kon ku ta, e dos temponan futuro pasá ta korespondé hopi biaha ku "voltooid tegenwoordig toekomende tijd " i "voltooid verleden toekomende tijd" na hulandes.
2 - Ora e temponan futuro pasá tin un nifikashon hipotétiko - es ta: un kos ku lo por a pasa, ma no a pasa - hulandes hopi biaha ta uza e asina yamá "voltooid verleden tijd".
3 - Si e tempo futuro pasá na hulandes ta wordo uzá pa un palabrashon of intenshon, e sa wordo representá na papiamento ku e konstrukshon: "keda di. Pòr ehempel:
El a keda di bin. Hij zou komen.
M'a keda di bai Playa mañan. Ik zou morgen naar de stad gaan.
B'a keda di duná mi un man. Je zou me 'n handje helpen.
Nan no a keda di kumpra un outo Zouden ze geen nieuwe auto kopen?
nobo?
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Unda boso ta biba? Lo m'a gusta dal boso un bishita un di e díanan akí. - Nos ta biba na Santa Cruz pariba, serka di Yamanota, kamin-da tin e kas grandi di e anterior gezaghebber di Aruba.
2 - Lo mi no tabatin nada contra di biba aya tambe. Ta parsé mi, ku lo mester tábata mashá agradabel si nos lo tambe por a biba na un lugá ketu asina, mei-mei di naturalesa.
3 - Bon, awendía tin mas i mas kas nobo aya banda tambe, pero no ob-stante, ainda e lugá kaminda nos ta biba a keda bastante ketu, ku hopi mondi ront di nos.
4 - Di ki modo l'el a kere, ku l'e por a saka kurpa di un situashon asina prekario?
5 - Kiko e homber ei lo tábata ke di bo? El a wak bo ku un kara mashá straño, bo no ta haya tambe?
6 - Mi n' sa, bo sa. Ma mi ke sa ku l'el a tumá mi pa otro hende konosí di dje. Ma l'el a konkluí, ku e tábata kiboká, pasobra e no a aserká mi.
7 - Mi ruman-homber ku su kasá a keda di bin pasa nan vakansi serka nos e aña akí, pero antayera el a manda un karta, den kua e ta skirbi ku e ta haya su mes den un situashon prekario, pa kua, podisé l'e no por bini.
8 - Nos a keda mashá desapuntá p'esei, pasobra nos a keda di bai huntu ku nan Venezuela, loke nos lo a haña un idea hopi agradabel.
9 - Ku kende boso tin idea di bai awor anto?
10 - Bon, nos no a disidí nada ainda. Nos lo por a bai nos dos so natu-ralmente, of nos lo por a kambia nos vakansi pa otro temporada i lugá, kaminda lo tábata mas interesante pa nos, pasobra nos a keda di bai Venezuela pa nan, no pa nos mes.
11 - Lo bo no a gusta di bai Venezuela anto? Mi ke men, ... Venezuela tin hopi lugá mashá bunita i interesante pa wak.
12 - Kon por laga! Pero lo no tábata e promé bes ku nos lo a bai bishitá Venezuela. I si ta pa nos mes, nos lo a preferá di bai otro lugá, kaminda nos no a bai nunka ainda.
13 - Lo mi kier a haya sa, di kon l'e no por a laga nos sa di antemano, ku l'e no tábata presente na e reunion asina importante.
14 - Abo lo por a haya sa pa ki motibo nan lo no por a duna nos un man? Ta parsé mi mashá straño ku nan a keda sin bini. Mi ke sa ku nan lo a lubidá, of nan lo por a kiboká den e fecha.
15 - B'a yeg'i tende un kò'i sokete manera esaki: Awe maínta mi hefe dí ku mi ku lo mi mester a keda kas, djis pasobra mi ta tosa un tiki. Mi ke sa ku su kabes n' ta bon!
16 - Mi ta haya ku awend ía televishon ta insoportabel. Mi ke men, ku nan ta pasa muchu propaganda, lugá di pelíkulanan interesante. Ta ken ta interesá den tur e kò'i lokon'ei ku nan ta pasa den tur e propagandan'ei!
17 - B'a keda di bai e entiero di difunto Shon Pé antayera. M'a kom-prondé ku mashá pòko hende a presentá. Ta duel mi ku mi mes no por tábata t'ei.
18 - T'asin' e ta. Ta parse ku e difunto no tabatin hopi amigo i mi ke sa ku su famía tambe ta mashá chikito. Ma ki bo ke? No laga nos lubidá ku Shon Pé tábata un buraché henter su bida largo, loke no ke men ku l'e tábata mal hende, al contrario. No komprondé mi malu.
19 - Ki día boso lo kier a tene e fiesta di despedida di boso yiu trobe? M'a komprondé ku l'el a bai studia na Hulanda na kuminsamento di otro luna, no ta asina?
20 - Sí, t'asina ta. I e mes lo a gusta di tene un beach party pa tur su famía i amigonan; ma un grupo di amigo di dje a proponé nos pa nan dun'é un surprise party na Hòfi Shon Na na Paradera.
B: TRADUS í NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Ik heb wel eens gehoord dat er mensen zouden zijn, die veronderstel-len dat ze terug zouden kunnen reizen in de tijd.
2 - Mensen denken zoveel gekke dingen. De wereld is al vreemd genoeg zoals hij is.
3 - Als alles mogelijk zou zijn, wat sommige mensen wel eens hebben verondersteld, [dan] zouden we niet in een vreemde wereld leven, maar in een gekke wereld.
4 - Om je de volle waarheid te zeggen, ik zou zeggen dat de wereld vandaag de dag alsmaar (= iedere dag ) erger wordt.
5 - Waar is je vriend gebleven? Hij zou toch komen vanavond? Ik bedoel, hij zal 't toch niet vergeten zijn? Of zou hij zich in de datum vergist kunnen hebben?
6 - Als hij 't vergeten zou zijn, zou ik het hem kwalijk nemen. Maar ik denk 't niet. Hij zal wel ergens onderweg zijn blijven steken (= pega). Ik denk niet dat hij zich in de datum vergist kan hebben, want ik heb hem gisteren nog gesproken.
7 - Het zou de moeite waard kunnen zijn, als we eens te weten zouden kunnen komen, hoeveel percent van de jeugd drugs verslaafden zouden zijn. Zoals de zaken er nu [voor] staan, weet niemand precies hoe groot het probleem is.
8 - 't Kan zijn dat wat wij veronderstellen helemaal niet waar is en dat de toestand erger of beter is dan we geloven.
9 - Wie zou ooit hebben kunnen denken, dat Aruba zo vuil zou kunnen worden als vandaag de dag het geval is.
10 - Als wij alle dommigheden zouden kunnen verbeteren, die wij ooit in ons leven hebben gedaan, [dan] zou de wereld veel beter zijn dan hij nu is.
11 - Gelukkig is dat niet mogelijk, anders geloof ik dat de wereld niet eens zou bestaan.
12 - Hoezo bedoel je dat de wereld dan niet zou bestaan? - Omdat dan iedereen voortdurend in het verleden zou leven, zodat de tegen-woordige tijd niet zou bestaan.
13 - Wat zei je? - Ik zei dat we vanavond vroeg naar bed zouden gaan, maar het schijn dat je dat al weer bent vergeten.
14 - Het spijt me, maar ik ben nog niet klaar. Ik kom zo. Je moet nog even wat geduld hebben.
15 - Wanneer kom je dan eindelijk slapen? - Als ik klaar ben met de brief die ik aan mijn moeder zou schrijven, of ben je dat al vergeten?
16 - Wanneer is je moeder ook weer geboren? - Toen ze uit de buik van mijn grootmoeder is gekomen! - O, wat ben je leuk, zeg!
17 - Schaam je je niet om mij te durven komen vragen om je een handje te helpen, terwijl je me gisteren zelfs niet wilde kennen, omdat je zo'n belangrijk persoon bij je had.
18 - Welke van die auto's is van jou? - Die (= de ene) witte daar. Hoe zo vraag je dat? Had je gedacht dat ik een grotere auto had?
19 - Waar was je? Ik heb je overal gezocht! Ik dacht al, hij zal toch niet weggegaan zijn, zonder mij iets te zeggen?
20 - Hoe kun je zoiets van mij denken? Ik laat je altijd weten wanneer ik wegga en waarheen.
C. SKIRBI UN RELATO DI 1 OF 2 BLACHI TOKANTE:
a) Loke lo b'a hasi si lo b'a gana premio mayor, of:
b) loke lo b'a hasi si lo bo tábata promé ministro di Aruba, of:
c) Loke lo b'a hasi si lo bo t ábata dies aña mas yong ku awó.
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ