DI DIESSINKO LèS

PAÑA

Nos a trata, den e di diesdos lès, kurpa di hende. Nos a hasi esei di un modo mashá general i supervisial. Ounke, den e temponan moderno akí, ta parse ku nudismo ta konkistando mundo, den nos bida diario nos tur ta sigui bistiendo paña. Ta bon tambe, pasobra si nos wak ront di nos, nos no por laga di konkluí, ku gran parti di nos próhimonan no tin tur ora un kurpa ku ta un goso pa wak. Gran parti di nos kosiudadanonan ta muchu gordo i p'e motibo ei, nan no ta parse di e atraktibo ei.

P'e motibo ei, bam studia awó e paña ku nos ta uza pa kubri i protehá kurpa i pa duna nos mes un aparensia mas atraktibo, of, por lo menos, menos mahos i mas respetabel.

Nos ta bisti paña di abou i paña di ariba. Pa hende-muhé, den e region tropikal akí, e paña di abou ta konsistí generalmente di nada mas ku un karson chikito i un brasière. Tin biaha e ta wordo kompletá pa un mitar saya, of - manera hopi hende, bou influensia di ingles, sa bisa: un "half slip". Ta evidente ku e palabra akí ta fia di ingles merikano, meskos ku "brasière", ku, originalmente, naturalmente ta un palabra franses. Tene kuidou pa no konfundí e palabra "slip" ku e palabra idén-tiko na hulandes, ku na papiamento ta "karson chikito" ". Atrobe, in-fluensiá pa ingles merikano, tin algun hende ku ta uza e palabra ingles merikano: "panty". Korda bon, ku "panty" no ta loke nan ta yama asina na hulandes! Loke na hulandes ta yama "panty" ta yama ak í, ku otro palabra merikano: "panty-hose". Nos por wèl di konstatá, ku tin hende ku no ta stima nan mes idioma mashá. Ma di otro banda, ta berdat ku durante e delaster setenta pa ochenta añanan, ingles merikano a ehersé un influen-sia mashá fuèrtè riba papiamento, partikularmente riba e papiamento di Aruba.

E paña di abou pa hende-homber por ta nada mas ku un jockey. E palabra jockey ta originalmente un marka di karson di abou pa hende-homber. Meskos ku ta e kaso ku otro artíkulonan, na papiamento e nomber di e marka a bira e nomber di e produkto mes. Dos otro ehempel asina ta: "kodak", pa kámera pa saka portrèt i "Cotex" pa loke na hulandes ta konosí komo "maandverband". Na papiamento no tin otro palabra p'e ku "cotex".

Hopi hende-homber tambe ta gusta bisti un flanel, pa absorbá sodó. E palabra flanel tambe sa wordo uzá pa "T-shirt".

Enkuanto paña di ariba, tanto pa hende-homber, komo pa hende-muhé, tin karson largo i karson kortiko. Mas tanto nos sa papia di "short" pa karson kortiko.

Na haltu, hende-muhé por bisti un blusa i hende-homber un kamisa, tin biaha ku dashi. Tin blusa i kamisa manga largo i blusa i kamisa manga kortiko i tin te asta blusa sin manga.

Pa hende-muhé tambe tin saya, lugá di karson. Den kaso di saya hopi kortiko nan sa uza sea e palabra hulandes: "minirok" of e palabra spañó: "minifalda" of, nan ta papia simpelmente di un mini.

Di hende-homber, ku ta kore muchu tra'i hende-muhé pa konkistá nan, nan sa bisa ku "nan no por mira saya." of mas fuèrte: "Nan no por mira saya ni na liñ'i paña."of, mas fuèrte ainda: "Nan no por mira saya ni labá na liñ'i paña."

E modo di bisti mas kompleto, elegante of, formal, ta pa hende-muhé, naturalmente un shimis of, mas distinguí ainda, un "bistí".

Pa hende-homber, e paña di mas formal ta un flus, konsistiendo di un bachi i karson.

Na pía nos por bisti mea -- pa hende-muhé mea fini i largo di nylon of, pa esnan ku ta gusta esei: un "panty-hose" E meanan pa hende-homber ta kortiko i mas diki. Pa kompletá nos bistimento, nos ta bisti sapato of sandalia, i na kas, hopi biaha "slòf", ounke tambe tin hopi hende ku ta gusta kana pí' abou na kas; ke men dí, ku nada na pía. Tin tambe hende ku sa bisti sombré.

Mayoría di hende sa bisti n èchi, pero tin di nan ku ta bisti slons of kon ku ta. Tin hende ku ta bisti luango, ke men dí ku kombinashon di koló, ku no ta pas ku otro.

Tin ademas, hende-homber ku ta bisti manera shouru i hende-muhé ku ta gusta bisti hopi sunú. Otro hende-muhé ku aparentemente no tin smak, semper bai ta kana ront den un shimis di tres burako.

Na kas, hopi hende muhé ta gusta bisti un bata of duster. Un bata ta un sorto di yapon, pero no pa drumi. Pa drumi, mayoría di hende-muhé ta bisti un yapon i mayoría di hende-homber un piyama. Un baby ta haya un bruki bistí. Na beach hende-muhé por bisti badpak of bikini i hende-homber ta bisti badbroek.

Tur siman nos ta laba paña, den un mashin di laba paña, ku habon di laba paña i despues nos ta kolg'é na liñ'i paña pa seka.

GRAMáTIKA

FORMA PROGRESIBO

A:

Kiko bo ta hasiendo? Wat ben je aan 't doen?

Mi ta skuchando radio. Ik zit naar de radio te luisteren.

E ta skirbiendo un karta. Hij/zij is een brief aan 't schrijven.

Bo ta purbando di hasi e ehersisio? Ben je bezig te proberen de oefening te

maken?

Sí, pero e no ta bayendo muchu bon. Ja, maar 't gaat niet al te best.

Ayera maínta pa oranan largo, e tá- Gisterenmorgen was hij urenlang bezig te

bata buskando su yab'i suichi. zoeken naar zijn kontaktsleutels.

Ora nos lo ta trahando duru, boso Als wij hard aan het werk zullen zijn, zullen

lo ta gosando di boso vakansi. jullie van je vakantie aan 't genieten zijn.

Ta parse ku nudismo ta konkistando Het lijkt wel of 't nudisme bezig is de

mundo. wereld te veroveren.

B:

Gritando el a sali for di kas. Al schreeuwend kwam hij het huis uit.

Studiando duru, lo bo por logra bo Door hard te studeren zul je je doel kunnen

meta. bereiken.

Siendo merikano, e no tábata sa Omdat hij Amerikaan was, wist hij dat niet.

esei.

Hasiendo bo bèst, bo por logra hopi Door je best te doen kun je veel bereiken.

kos.

Papiando di diabel, bo ta trapa su Als je 't over de duivel hebt, trap je hem op

rabo. z'n staart.

Kanando den mi direkshon, el a Terwijl hij mijn richting op liep, stak hij

saka man pa kumindá mi. zijn hand uit om mij te groeten.

El a biaha ront mundo buskando su Hij is de wereld rondgereisd, op zoek naar

amor perdí. zijn verloren liefde.

C:

Ounke ningun hende no ta skuch'é, e Ook al luistert er niemand naar hem hij gaat

ta sigui papiando. door met praten.

A pesar di e kalor, nan ta sigui Ondanks de hitte blijven ze dikke kleren

bistiendo paña diki. dragen.

REGLANAN:

1 - Bou influensia di spañó, hopi hende di abla papiamento ta uza un forma progresibo pa indiká ku un akshon of kondishon ta, tábata of lo ta den progreso. (A).

2 - E forma progresibo ta wordo formá ku e asina yamá "gerundio" of "partisipio presente", generalmente huntu ku e berbo "ta", ma tambe ku berbonan manera "sigui".

3 - Den e kaso di berbonan ku ta termin á riba "a" (asentuá of no asen-tuá) e gerundio ta wordo formá dor di kambia "a" final pa "-ando".

4 - Berbonan ku ta terminá riba "e" of "i" (asentuá of no asentuá) ta kambia "e" i "i" pa "-iendo" pa forma e gerundio.

5 - Den e kaso di e berbonan di un sílaba so, "bin" i "sa", nos ta uza e formanan di dos sílaba, es ta: "bini " i "sabi", pa forma e gerundio. P'esei nan tin e forma:"biniendo" i "sabiendo".

6 - Di e otro berbonan di un sílaba so, solamente "ta", "bai" i "kai" tin un gerundio, ku ta, respektibamente: "siendo", "bayendo", i "kayendo".

7 - Tur e otro berbonan di un sílaba so, i tur e berbonan ku ta terminá riba "u" of riba un konsonante, no tin forma di gerundio.

8 - "Siendo" komo gerundio di "ta" ta puramente spañó, di e berbo spañó "ser".

9 - E forma progresibo i e gerundio no ta nesesario na papiamento. E tempo presente simpel na papiamento semper ta mas of menos progre-sibo, i tambe e tempo pasá deskriptibo ku tábata. Ademas, e forma-nan emfátiko ku ripitishon di e berbo tin hopi mas forsa. Pòr ehempel:

Ki bo ta hasi ei? Wat doe je daar?

Muha mi ta muha mata. Ik ben de planten aan 't water geven.

Traha mi ta traha! Ik ben druk aan het werken!

Siña mi ta siña mi lès. Ik ben m'n les aan het leren.

Frega, mi ta fregá bo. Ik ben je alleen maar voor de gek aan 't

houden.

10 - Tambe, bou influensia di spañó, e asina yamá "gerundio" ta wordo uzá independientemente, na lugá di un frase kondishonal. (B).

11 - E forma akí tampòko no ta nesesario na papiamento, i ora di papia, mayoría di hende lo uza e frase kondishonal, meskos ku na -Hulan-des.

12 - E ehempelnan duná bou di C. sa wordo uzá akí aya, ma ta hopi mihó di uza e berbonan mes.

GRADO DI KOMPARASHON

grandi mas grandi (ku) (di) mas grandi

chikito mas chikito (ku) (di) mas chikito

bunita mas bunita (ku) (di) mas bunita

bon mihó (ku) (di) mihó

malu pio (ku) (di) pio

A: - GRADO KOMPARATIBO

Mi tin kabei mas pretu ku tur mi Ik heb donkerder haar dan al mijn broers en

rumannan. zusters.

Nos kas ta un tiki mas chikito ku Ons huis is een beetje kleiner dan dat van

esun di boso. jullie.

Nos país ta hopi mihó pará ku un Ons land staat er veel beter voor dan een

par di aña pasá. paar jaar geleden.

No ta muchu tempo pasá ku e situa- Het is nog niet zo lang geleden dat de econo-

shon ekonómiko tábata pio ku mische toestand slechter was dan ooit.

nunka.

B: - GRADO SUPERLATIBO

Ken di boso ta mas bieu? Wie van jullie is het oudst?

Ami ta esun (di) mas bieu. Ik ben de oudste.

Kua di e kasnan akí lo ta mas karo? Welk van deze huizen zou 't duurst zijn?

Ami ta haya esun di tres esun (di) Ik vind het derde het mooiste en het

mas bunita i esun (di) mas grandi. grootst.

P'e motibo ei l'e ta esun (di) mas Daarom zal 't wel het duurste zijn.

karo.

E kos (di) mas malu ku por pasa na Het ergste wat op Aruba nu kan gebeuren, is

'Ruba awor akí, ta ku e koalishon dat de huidige coalitie de verkiezingen wint.

aktual lo gana elekshon.

E kos (di) mas prèt ta ku e no a Het leukste is dat hij ons geen moment ver-

ferwagtu nos ni un momento so. wacht had.

C: - EKSPRESHONNAN

Mas bieu, mas fastioso! Hoe ouder, hoe (des te) lastiger!

Mas lihé, mas mihó. Hoe vlugger (sneller), hoe (des te) beter.

Mas chikito, mas dushi. Hoe kleiner, hoe (des te) lekkerder.

Mas karo, mas malu! Hoe duurder, hoe (des te) slechter.

Mas nan ta primintí, mas nan ta Hoe meer ze beloven, hoe (des te) meer ze liegen.

gaña.

Mas nan ta gana, mas nan ke haña. Hoe meer ze verdienen, hoe (des te) meer ze

willen hebben.

Mas duru nan ta kore, mas lihé nan Hoe harder ze rijden, hoe (des te) sneller ze

ta muri. doodgaan.

Mas bo ta studia, mas bo ta alkansá. Hoe meer je studeert, hoe (des te) meer je

bereikt.

Menos grandi, menos espasio. Hoe minder groot, hoe minder ruimte.

Menos hende, menos prèt. Hoe minder mensen, hoe minder leuk.

Menos kalor, menos sodó. Hoe minder hitte, hoe minder zweet.

Menos trabou, menos kansansio. Hoe minder werk, hoe minder vermoeidheid.

Menos bo ta traha, menos bo ta Hoe minder je werkt hoe minder je moe wordt.

kansa.

Mas duru bo ta papia, menos bon e Hoe harder je praat, des te (hoe) minder goed

ta komprondé. verstaat hij 't.

Mas nan ta reuní, menos nan ta Hoe meer ze vergaderen, des te minder bereie-

logra. ken ze.

(Kuantu) mas bo ta pidi, (tantu) Hoe meer je vraagt, hoe minder je krijgt.

menos bo ta haña.

El a bai! - Tantu mihó! Hij is weg! - Des te beter!

E ta kore mas i mas duru. Hij rijdt hoe langer hoe harder.

E lèsnan ta bira mas i mas difísil. De lessen worden hoe langer hoe moeilijker.

Preisnan ta sigui subi mas i mas. De prijzen blijven hoe langer hoe

meer stijgen.

Mas i mas hende ta kuminsá fada di Hoe langer hoe meer mensen beginnen genoeg te

e polítikonan. krijgen van die politici.

REGLANAN

1 - Ku eksepshon di dos kaso, e gradonan de komparashon ta wordo form á na papiamento ku yudansa di e adberbio "mas".

2 - E grado superlatibo ta normalmente igual ku e grado komparatibo, meskos ku na spañó. P'e motibo ei, e konteksto di e frase, ta indiká si ta trata di un grado komparatibo of un grado superlati-bo.

3 - Sin embargo, si ta trata di un grado komparatibo, generalmente ta sigui e adberbio "ku" (= dan).

4 - Probabelmente bou influensia di hulandes, hopi biaha nos ta agregá "di" i te asta "esun di" pa e grado superlatibo, ma esaki no ta nesesario.

5 - E dos eksepshonnan ta "bon" i "malu", ku tin komo komparatibo/super-latibo: "mihó" i "pio" respektibamente, ounke, den e kaso di "malu" nos tambe sa uza "mas malu".

6 - Ounke ta kompletamente inesesario, hopi hende sa agregá "mas" i "di mas" dilanti di "mihó" i "pio". "mas mihó" i "mas pio" te asta ta regla den ekspreshonnan manera:

Mas duru, mas mihó. Hoe harder hoe beter.

Mas chikito, mas pio. Hoe kleiner, hoe erger.

ATENSHON:

DAN= vergrotende trap ku - mas grandi ku

DAN = in dat geval anto - Anto, bo tin ku bai.

DAN = op dat moment e ora ei - E ora ei mi ta bin.

EHERSISIONAN

A: TRADUSí NA HULANDES:

1 - Observando e situashon ekonómiko di un país chikito manera Aruba, fásilmente nos por konkluí ku e ta hopi pio ku e ta parse.

2 - A pesar ku Aruba a haya su mes den un situashon ekonómiko mashá prekario mes, día ku LAGO a sera na aña diesnuebe ochent' i sinko, e situashon ta hopi mihó awor ku tur hende lo por a spera e tempo ei.

3 - Ora un hende ta purba di praktiká un idioma stranhero ku e ta siñan-do, e kos di mas malu ku otro hende por hasi, ta di hari'é.

4 - E pober homber a pone su mes bida na peliguer, ora e kier a yuda un kachó, ku el a dal ku su outo.

5 - Ora e tábata purbando di hala e pober kach ó for di kaminda, otro outo a hera dal e mata.

6 - Día pa día tempo ta kambiando pa mas frío na Hulanda kaba. Bo ta hasi mihó di bisti paña mas diki pa bo biaha pa Hulanda, si no frío lo matá bo.

7 - Bam wak si tin algo riba televishon, ku ta vale la pena pa wak i skucha. Mas tanto e programanan ta mas malu ku nunka.

8 - Ora bo ta bisti bo paña, tene kuidou ku bo no ta bisti bo karson pa robes. Nan dí ku esei ta trese mala suèrtè.

9 - M'a kuminsá fada kaba bon fadá, ku tur e polítikonan, ku ta primintí nos e kosnan di mas bunita ku nan por pensa, pero ora nan a gana elekshon, nan ta lubidá tur e promesanan ei al instante.

10 - Pakiko bo tábata hariendo e shon ei? Siendo makamba, bo no por ferwagtu ku su pronunsiashon di papiamento ta perfekto.

11 - Menos nos ta pensa den e kosnan malu ku ta pasa ku nos den nos bida, mas lihé nos ta lubidá nan tambe.

12 - Papiando di kos malu, e kos di mas malu ku a pasa ku mi ayera, tábata ora un shon, kabes loko, a hera dal mi ku su outo ora mi tábata krusando kaya prinsipal na Playa.

13 - Kiko bo ta bistiendo ei? - Un shimis nobo ku m'a kumpra. I m'a kumpra bários kos mas. Wak e yapon akí; bo n' ta hañ'é mashá tuki?

14 - I e saya ei, b'a kumpra esei tambe? - Klaro! Ora m'a mir' é, mi no por a laga di kumpr'é mesora. M'a gust'é di biaha.

15 - Mi mama dushi! E ta hopi luango, bo n' ta haña? Bo por ta sigur ku lo bo hala hopi atenshon kuné, ora bo ta bisti'é.

16 - No! Mi no ta hañ'é luango. E ta hopi kolorido sí, ma tur e kolónan ta pas bon-bon ku otro.

17 - Aruba su naturalesa ta mas bunita ku hopi hende ta kere. Hopi hende ta bisa ku Aruba ta e isla mas seko di e tres islanan abou, pero ora bo ta kore ront riba nos dushi baranka, bo por gosa di un naturalesa hopi mas bariá ku bo por a imaginá bo mes, ora bo ta mira e isla for di den laira.

18 - E kos di mas pio ku por pasa ku un hende den su bida ta, ora e ta wordo engañá dor di un persona ku e tábata konsiderá un di su mihó amigonan.

19 - Ami n' ta komprondé, ma ta parse ku kuantu mas plaka un hende tin, tantu mas e ke haña aserka; ke men dí, ku kuantu mas riko un hende ta, menos kontento e ta keda ku su rikesa.

20 - Ma ta asina e ta. Tin mashá pòko hende ku ta keda kontento ku loke nan tin. Esun ku no tin, ke tin; esun ku tin, ke tin mas.

B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:

[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)

1 - Hoe langer je erover nadenkt, des te minder begrijp je van de hele zaak.

2 - Er zijn vrouwen die steeds maar nieuwe kleren kopen en niettemin iedere dag zeggen dat ze niets hebben om aan te trekken.

3 - Nou ja, zo gaat dat. Hoe meer kleren je hebt, des te moeilijker is 't om te beslissen wat je gaat dragen.

4 - De man zat rustig de krant te lezen, terwijl zijn vrouw in de keuken aan het koken was en de kinderen op de vloer aan het spelen waren.

5 - Iemand heeft eens gezegd, dat politici meer liegen dan alle andere mensen bij elkaar.

6 - Ja, maar het ergste is, dat ze niettemin hun doel er ook nog mee bereiken. De mensen willen blijkbaar bedrogen worden.

7 - Als hij zit te schrijven moet je niet tegen hem praten, anders wordt hij boos.

8 - Ik heb vorige week de duurste jurk gekocht van mijn leven. Het is eigenlijk geen jurk, maar wat je noemt een japon. Als je me erin zult zien, zul je me niet terug kennen.

9 - Ja, als je niet 't gevaar wilt lopen kleren te dragen waar andere mensen ook in rondlopen, dan moet je er wel voor betalen.

10 - Heb je alles bij elkaar wat je mee moet nemen? Kousen, slipjes, bh's, onderrokken, bloezen, rokken, broeken?

11 - De belangrijkste dingen voor een vakantie vergeet je te noemen: m'n shorts en badpak en m'n hoed om mij te beschermen tegen de zon.

12 - Ik hoop dat je een betere vakantie zult hebben dan ik. 't Was de natste vakantie die ik ooit heb gehad.

13 - Op dit ogenblik kun je op Aruba bij politici allerlei dingen berei-ken, want over minder dan twee en een halve maand zijn er op Aruba verkiezingen en dan beloven de politici je alles wat je maar wilt.

14 - Het ergste wat iemand kan overkomen, is dat je teleurgesteld wordt (= blijft) door je beste vriend, op het moment dat je hem het hardste (= meest) nodig hebt.

15 - Hoe langer (= meer) ik erover nadenk, hoe aantrekkelijker ik het idee begin te vinden, dat we voor goed (= altijd) op Aruba blijven wonen.

16 - Ik heb vandaag de hele dag pech gehad. Ik geloof dat ik m'n broek binnenste buiten aan heb!

17 - Je moet uitkijken met die man. Hij is getrouwd, hij heeft al ge-trouwde kinderen, hij heeft zelfs al kleinkinderen, maar hij is nog steeds een echte rokkenjager.

18 - Hoe harder je rijdt, des te meer kans heb je om te vroeg in het ziekenhuis aan te komen en dan is het te laat.

19 - Wat ben je aan het doen? - Ik zit een heel mooi boek te lezen. Geloof me, het is de moeite waard.

20 - De beste manier om iets nieuws te leren is, dat je iedere dag een beetje studeert. Dat is veel beter dan op een dag veel te doen.

C. SKIRBI UN RELATO DI 1 OF 2 BLACHI TOKANTE:

A) E kas unda bo ta biba, of

B) e lugá di unda bo a bin, of

C) e lugá unda b 'a bai ku vakansi.

ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ