DI DIESSEIS LèS
TRAHAMENTO DI KAS
Trahamento di un kas nobo ta trese mashá hopi kibramento di kabes kuné! Esei ta sigur! Ningun hende ku a yega di pasa den e eksperensia ei, lo desmentí e konklushon akí. I e kibramento di kabes no tin di hasi solamente ku e plaka ku un hende tin mester pa por konstruí un kas nobo, ma foral ku e trahamento mes. Mashá hopi biaha, durante e konstrukshon, bo ta konsumí, pasobra kos no ta bai manera abo, komo doño, tábata ke pa nan bai.
E promé rekisito pa traha un kas nobo, ta un pida tereno, sea conces of erfpacht i un mapa. Un arkitekto - ofishal of inofishal - por pinta un mapa pa bo. Ta klaro ku t'abo lo tin ku disidí kon bo kier e kas; kon grandi lo e mester bira; si bo ke un kas di un piso so, of di dos piso; kiko bo ke riba dak, zim, aluminio, shingles of panchi; kuantu kamber i kuantu baño bo ke den dje; unda bo ke bo sala, bo kushina, bo haldrei (si bo ke un haldrei)i bo kambernan; si bo ke un komedó separá of no; kon grandi e veranda mester ta etc. etc. Ora e mapa ta pintá, e mester wordo entregá na DOW pa aprob'ele. Ora un hende a haña e apro-bashon ei, e ta buska un kontratista, pa hasi e trabou.
E promé kos ku e kontratista ta hasi ta "tira liña" - ke men dí, e ta marka unda tin ku koba fundeshi. Ora nan a koba fundeshi, nan ta pone hero aden i despues nan ta basha fundeshi, loke ta nifiká ku nan ta basha semènt mesklá ku santo i piedra aden, riba e hero. Bashamento di fundeshi mester tuma lugá den un día, pa e por seka den su totalidat.
Ora e fundeshi ta kla, e metslánan ta kuminsá ku pegamento di blòki. Mayoría di kas na Antía i Aruba ta wordo trahá ku blòki, trahá di semènt. E hèremènt mas importante di un metslá ta su "kuchar'i metslá".
Pa e murayanan di pafó di un edifisio, nan ta uza blòki di seis dùim - mas of menos diessinko sentimeter - i pa e murayanan di paden blòki di kuater dùim - mas of menos dies sentimeter, pasobra un dùim ta mas of menos dos sentimeter i mei. Den konstrukshon, ketu bai nan sa uza e midínan merikano ainda. Pa midi, e trahadónan ta uza un "dùimstòk".
Ora e pegamento di blòki a yega na haltura di flur, nan ta yen'ele ku tera i piedra i ta pilon'ele. Awendía hopi kontratista ta hür un mashin speshal pa piloná pero tin kontratistanan chikito ku ta hasi' é ketu bai na man, ku un pilon di man. Ora e tera ta bon piloná, nan ta basha flur, promé ku sigui ku lantamento di e murayanan. Den e murayanan e trahadónan ta pone di biaha e koseinnan pa porta i bentana.
E sistema bieu pa bentana akí banda tábata jaluzí di palo i den hopi kas bieu bo tambe ta mira ainda e portanan konosí komo "saya ku djèki" )awendía tambe yamá: "yaki"), of "djèki ku saya ", es ta: dos mitar porta riba otro. Pa bentananan, kasi tur hende awendía ta uza bentana di glas, sea, bentana ku ta skùif na banda, of ku ta skùif na haltu, of ku ta habri tur ful. Pa portanan, awendía nos por mira hopi di e asina yamá "sliding doors", ke men, porta di aluminio ku glas aden, ku ta skùif habri. Pa lusi un kas un tiki mas, hopi hende tambe sa uza blòk'i wowo i popchi, e popchinan foral pa veranda.
Ora e murayanan a yega na e haltura pintá riba mapa, e kontratista ta pone un formaleta ful ront di nan, i ta mara hero aden, pa despues basha renbalk - esei ke men ku nan ta basha semènt ku piedra den e formaleta riba e murayanan. Pa e renbalk keda bon, e mester wordo bashá den un día, pa e tambe por seka den su totalidat.
Riba renbalk nan ta koloká e spantnan di dak, bon hankrá den renbalk, pa un tormento no por lanta dak, bai kuné.
Ora nan a yega na e punto mas haltu di dak, nan ta hisa bandera i ta dal nan "spantenbier". Esei tambe ta e señal pa e elektrisista i plombero of loodgieter kuminsá koba muraya pa pone e tubonan di koriente i di awa. Despues, e metslánan ta pleister e murayanan i otro metslá spesialisá, es ta: un pegadó di mosaik, ta kuminsá pega mosaik i e karpinténan ta pone balki pa plafon. E hèremèntnan mas importante di e karpinténan ta: martíu pa bati klabo, pins pa ranka klabo, dreiskruf pa skruf, sag pa sag i skaf pa skaf.
Si ta un kas di dos piso, n'e momento akí tambe tin ku instalá un trapi definitibo ku ta bai pa e di dos piso.
For di e momento akí, e trabou fini ta kuminsá, ku, generalmente papiá ta tuma mas tempo. E instalashon eléktriko ta sumamente importante i bastante kompliká. Meskos ta bal pa e tubería di awa i instalashon sanitario. Tambe e fèrfd ónan ta presentá awó, pa fèrf henter e kas segun e eksigensianan di e doño, ku mester a tuma un desishon tokante e -dife-rente kolónan. E hèremènt mas importante di e fèrfdónan ta nan kuashi.
Un karpinté fini ta kuminsá traha e kashinan di kushina i hopi biaha tambe kashinan den e kambernan pa kolga paña i pa warda pañ'i kama, sèrbètè i tur otro klasa di kos ku un pareha of fam ía tin mester diariamente.
Promé ku e doñonan por drenta den un kas nobo, ta tarda normal-mente, por lo menos sinko luna. Si e kas ta situá pafó di stat, kaminda no tin riol, mester koba pos pa un berpùt tambe, i hopi hende tambe ta gusta sera nan kurá ront di kas. Tin hopi diferente manera pa sera kurá. Antes, mayoría di hende tábata sera nan kurá ku trankera, es ta; ku kadushi. Otro tipo di kurá hopi bieu ta e trancha, trahá di piedra natural koloká riba otro. Ma awendía, mayoría di hende ta sera nan kurá ku un kurá di blòki, of di hero of aluminio. E sistema mas barata ta, naturalmente, un kurá di stank ía ku waya gespan mei-mei di nan, ma esei no ta asina bunita.
Kon ku bai bini, ora e doñonan por fin por drenta den nan kas nobo, no ta trata djis di un ilushon ku a keda realisá, ma tambe di un satisfakshon hopi grandi di tin nan mes kas, trahá segun nan mes diseño, ku a bal tur e kibramentonan di kabes durante lunanan largo.
GRAMáTIKA
BERBONAN SUBSTANTIBá
sera sluiten, dichtdoen seramento sluiting; het sluiten
krese groeien kresemento groei; het groeien
pidi vragen pidimento verzoek; het vragen
traha werken; maken trahamento bouw; het werken,
bouwen
bebe drinken bebemento het drinken
kubri (be)dekken kubrimento bedekking; het afdek-
ken
kibra breken kibramento het breken
kome eten komemento etentje; het eten
drispidí verkwisten drispidimento verkwisting; het
verknoeien
papia praten papiamento gepraat; het praten;
papiaments
dal slaan, botsen dalmento het slaan; botsing
fèrf verven fèrfmento het verven
bringa vechten bringamento vechtpartij; het
vechten
hinka ÿsteken HINKAMENTO steekpartij; het
steken
enbolbé verwikkelen enbolbimento verwikkeling; het
verwikkelen
entendé begrijpen entendimento begrip, het begrijpen
REGLANAN:
1 - Aparte di e berbonan ouksiliar, kasi tur berbo na papiamento por wordo substantibá - es ta: kambiá pa bira substantibo - dor di agregá e sufiho "-mento".
2 - Algun berbo ku ta terminá den "é", tin e tendensia di kambia "é" pa "i" ora di sufihá "mento", pero esakí no ta un regla fiho.
3 - Berbonan ku tin un substantibo kaba ku e terminashon "-shon", -gene-ralmente papiá no ta wordo substantibá tambe ku e sufiho "-mento", ounke esaki tampòko no ta un regla fiho. Algun ehempel:
prepará voorbereiden preparashon voorbereiding
instalá installeren instalashon installatie
diskriminá discrimineren diskriminashon discriminatie
operá bedienen; opereren oprashon bediening; operatie
terminá beëindigen terminashon beëindiging
divert í (zich) vermaken divertishon vermaak
4 - Sin embargo, si e substantibo ku ta terminá ku e sufiho "-shon" no ta derivá direktamente di e berbo, e berbo sí por wordo substanti-bá ku e sufiho "-mento", ma e ora ei, tin un diferensia esensial di nifikashon entre e dos substantibonan. Pòr ehempel:
kondishon = voorwaarde
kondishoná voorwaarden stellen kondishonamento het stellen van
voorwaarden
bendishon = zegen
bendishoná zegenen, inzegenen bendishonamento zegening, inzegening
perdishon = ondergang
pèrdè verliezen pèrdemento verlies
ambishon = ambitie
ambishoná ambiëren ambishonamento het ambiëren
5 - Manera e ehempelnan akí ta munstra, e berbo substantibá ku e sufiho "-mento", hopi biaha tin un nifikashon un tiki distinto di e berbo mes. Asina, "papiamento" ta e nomber di e idioma, ma e palabra tambe tin e nifikashon di hulandes "gepraat".
6 - Bou influensia di Spañó, hopi hende tin e tendensia di uza e sufiho spañó "miento" na lug á di "mento", manera te asta den e nomber di e partido polítiko MEP na Aruba, ku ta yama su mes: "Movimiento Electoral di Pueblo". Na papiamento drechi esei mester ta: "move-mento" of "movimento".
7 - Lo ta evidente, ku si ta sisti un substantibo propio ku ta kore-spondé ku un berbo, e berbo ei normalmente no por wordo substanti-bá. Pòr ehempel:
defensa verdediging defendé verdedigen
asistensia bijstand asistí bijstaan
kondukta geleiding kOndusí geleiden
EHEMPELNAN:
Skrapmento di e fecha di indepen- het schrappen van de onafhankelijkheidsdatum
densia tábata sumamente importan- was uiterst belangrijk voor het volk van het
te pa pueblo di e isla. eiland.
Skòrsmento di e reunion di staten het schorsen van de statenvergadering heeft
a kousa furia den e partido di woede veroorzaakt bij de oppositiepartij.
oposishon.
Ayera nochi tabatin un bringamento Gisteravond was er een fikse vechtpartij met
formal ku hinkamento na San een steekpartij in San Nicolaas.
Nicolas.
Segun polis tabatin no menos ku Volgens de politie waren er maar liefst 20
binti dalmento di outo durante e aanrijdingen gedurende het afgelopen wee-
fin di siman ku a pasa. einde.
Bebemento di alkohol i koremento Het drinken van alcohol en het autorijden
di outo no ta bai huntu. gaan niet samen.
Siñamento di un lenga stranhero ta Het leren van een vreemde taal geeft veel
duna hopi hende basta kibramento mensen heel wat hoofdbrekens.
di kabes.
BERBO + -Dó
traha werken trahadó werker, arbeider
bebe drinken bebedó drinker; dronkelap
hasi doen, maken hasidó doener, maker
konsolá troosten konsolad ó trooster
konosé kennen konosedó kenner
drispidí verkwisten drispididó verkwister
operá bedienen operadó bediener; bedienaar
warda wachten wardadó wachter; herder
instigá opstoken instigadó opstoker; aanstichter
sirbi (be)dienen sirbidó dienaar
sende aansteken sendedó aansteker
konsumí consumeren konsumidó consument
REGLANAN:
1 - Meskos ku ta e kaso ku substantibashon di berbonan, mayoría di e berbonan ku ta ekspresá un akshon, por wordo kambiá den e persona of kos ku ta aktua, dor di agregá e sufiho: "-dó".
2 - Hopi hende ketu bai ta uza, na lugá di "-dó" ainda e forma un tiki antikuá: "-dor".
4 - Meskos ku ta e kaso ku e berbonan substantibá, si ta sisti un -pa-labra propio pa e persona of kos ku ta aktua, nos no ta forma tambe un palabra ku e sufiho "-dó". Pòr ehempel:
pintor kunstschilder pinta schilderen
aktor acteur aktua acteren
defensor verdediger defendé verdedigen
dirigente leider dirigí leiden
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Den e temponan moderno di awendía, ku Aruba ta gosando di un ekono-mía ku ta floresé manera nunka antes, nos por konstatá na tur lugá un aktibidat enorme di trahamento di edifisionan nobo, tanto bibienda, komo kantornan.
2 - Ta parse ku tin dos profeshon mas popular na Aruba, (aparte di esun di empleado públiko antó!), es ta: esun di kontratista i esun di doño di restorant. Kantidat di hende, ku nunka antes a tene un martíu den nan man, ta purba nan suèrtè den konstrukshon, mientras ku otronan, ku a logra spar pòko sèn, ta lanta un of otro -resto-rant eksótiko nobo.
3 - P'e motibo ei, ora un hende ta disidí di traha un kas nobo, of di drecha su kas eksistente, e por skohe for di un variashon sin fin di hende ku ta yama nan mes kontratista, ma di kua gran parti ni sikiera no sa lesa mapa.
4 - E problema ta, ku komo laiko riba tereno di konstrukshon, ketu bai bo no tin ningun siguridat tokante profeshonalismo di tur e kon-tratistanan chikito, ya ku no ta sisti ningun reglamento ofishal di banda di gobierno, pa someté kontratistanan na un rekonosemento ofishal, a base di nan konosemento profeshonal.
5 - E úniko profeshon den konstrukshon, pa kua un rekonosemento ofishal ta eksigí, ta esun di elektrisista, pero te asta den e kaso akí, tin mashá hopi bruhamento di tera, ya ku mayoría di e instalashon-nan eléktriko ta wordo hasí pa hendenan no profeshonal, ku ta laga un elektrisista ofishal firma p'e.
6 - Di e manera ei, e elektrisista ofishal ta gana plaka sin hasi muchu p'e. Den hopi kaso, ni chèk e no ta chèk si e instalashon eléktri-ko ta kuadra ku e eksigensianan..
7 - Lo no mester ta ningun sorpresa pa ningun hende antó, ku mashá hopi kas na Aruba ta mashá mal trahá awendía i ku hopi hende tin ku soportá, ku lágrima na wowo, kon nan sèn, ku nan a traha asina duru p'e, ta wordo drispidí, dor di hende ku ta primintí nan shelu ma ta hiba nan fierno.
8 - Antes, tempo ku Aruba su ekonomía no tábata floresé manera awendía, e situashon tábata ful distinto. Ounke tambe e tempo ei, hopi hende tábata hasi uzo di kontratistanan chikito, e hendenan ei tábata hasi tur nan bèst pa duná bo un bon trabou, pasobra nan pan di kada día tábata dependé foral di propaganda di un boka pa otro.
9 - Sin embargo, no laga nos duna e impreshon, ku tur kontratista na 'Ruba ta malu. Klaro ku no ta asina. E problema ta ku no ta sisti ningun manera di chèk di antemano, si un kontratista ta bon of malu, of bo mester konosé hende, pa kendenan nan a traha anterior-mente.
10 - E sistema mas bieu di trahamento di kas na 'Ruba, tábata e asina yamá "kas di torta". Nan tábata traha nan ku un meskla di klei of lodo ku yerba aden. Akí aya ainda bo por mira un di e kasnan di torta ei, komo monumento.
11 - Despues a bini e sistema di "kas bashá". Esei ta nifiká ku nan no tábata lanta murayanan di blòki, ma nan tábata traha un formaleta grandi pa henter e kas i basha semènt ku piedra aden. Te ainda tin hopi di e kasnan bashá asina na 'Ruba.
12 - Tur e kasnan di mas ku trint'i piko aña bieu na 'Ruba tin un renbak grandi kant'i dje, pasobra promé ku gobierno a instalá e tubería di awa, tur hende tábata dependé prinsipalmente di aw'i shelu, tantu pa bebe, komo pa laba.
B: TRADUSí E SIGUIENTE TEKSTO NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Het bouwen van een huis is niet iets waar je één, twee, drie aan beginnen moet. Het brengt heel veel hoofdbrekens met zich en heel vaak brengt het je gezondheid nog in gevaar ook, omdat je je voortdurend ergert als ze het werk niet doen zoals jij het wilt. En dat gebeurt bijna dagelijks.
2 - Wij hebben twintig jaar geleden een nieuw huis laten bouwen door een kleine aannemer, en die heeft heel goed werk geleverd.
3 - Het was een vader met zijn zoons en een paar neven, die hun uiterste best deden om het werk zo goed mogelijk te doen en zo snel noge-lijk af te maken.
4 - Een paar jaar geleden hebben we dat huis verkocht, omdat het veel te groot was om te onderhouden, maar vooral ook omdat het erf veel te groot was, met een heleboel bomen die allemaal moesten worden bijgehouden.
5 - We hebben een nieuw, kleiner huis laten bouwen, maar dat is een ervaring geworden, die we ons leven lang nooit zullen vergeten, door alle hoofdbrekens die het ons heeft bezorgd (= gegeven).
6 - Ons nieuwe huis heeft een kleine zitkamer; één grote en één kleine slaapkamer, allebei met een vaste kast tegen de muur; twee badka-mertjes; een tamelijk grote keuken, met mooie keukenkastjes erin; een aparte eetkamer en een kleine veranda, met poppetjes aan de voorkant.
7 - We hebben geen tussenkamer, zoals je die vroeger vaak in huizen kon zien. In deze moderne tijd bouwt niemand meer een tussenkamer in zijn huis. Dat is helemaal verouderd.
8 - We hebben wel een kleine tweede verdieping op ons huis zitten, maar niet met een vaste trap. Die tweede verdieping dient gewoon als bergruimte.
9 - Ons erf is minder dan de helft van het erf dat wij bij ons vorige huis hadden. De omheining is helemaal van hout gemaakt, met onder-aan een muurtje van vier-duims blokken en gestorte pilaren ertus-sen.
10 - Vroeger hadden de meeste mensen een cactushaag om hun erf staan. Die waren erg goed, want er kwamen beslist (= heel zeker) geen dieven doorheen en ook geen honden of andere dieren.
11 - Hier en daar zie je op Aruba ook nog [wel] slavenmuren om een erf af te sluiten, maar heel weinig. Het schijnt nogal moeilijk te zijn om ze zo te maken, dat ze ook goed blijven staan.
12 - De meeste mensen sluiten tegenwoordig (= vandaag de dag) hun erf af, en hebben een of meer honden om het huis te beschermen. Dat is [wel] nodig ook, want er zijn tegenwoordig hoe langer hoe meer dieven op ons eiland.
13 - Als je geen centen genoeg hebt om een mooie, dure omheining te laten aanleggen (= bouwen) dan kun je altijd je erf nog afsluiten met ijzeren palen met gaas ertussen gespannen. Hoewel, gaas is tegenwoordig ook niet erg goedkoop meer. en ijzeren palen moet je in cement zetten.
C: SKIRBI UN DESKRIPSHON DI:
A) e kas den kua bo ta biba, of
B) un kas ku bo ta gusta mashá, of
C) e kas ku bo tin idea di traha.
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ