DI DIESSHETE LèS
HISTORIA KORTIKO DI ARUBA
Na aña 1499, ke men, mas ku sinko shen aña pasá, Aruba i e dimas islanan di Antía Hulandes a wordo deskubrí, pa e navegante spañó Alonso di Ojeda. Sin embargo e no a pisa tera riba ningun di nan. Djis el a marka e islanan riba su mapa ku e remarka: "islas inútiles", ke men, islanan inútil.
Día prom é di yanuari di aña diesnuebe ochent' i seis, Aruba a drenta su asina yamá "Status Aparte". Esei tábata nifiká ku Aruba a sali por fin for di e konstelashon antiano, pa bira un país outónomo denter di e reino hulandes. Te na e fecha menshoná, Aruba tábata forma parti di Antía Hulandes, huntu ku Korsou, Boneiru, Sint Maarten, Saba i Sint Eustacius.
Ya for di aña diesnuebe kuarent' i ocho kaba, pueblo di Aruba i su lídernan polítiko a bringa pa lòs Aruba for di e konstelashon antiano, pasobra e arubianonan tábata sinti ku nan no por a desaroyá nan mes isla manera nan tábata ke. Na aña diesnuebe sinkuent ' i kuater, e asina yamá "Statuut" di reino hulandes a drenta na vigor, ku a pone fin na e status kolonial di Antía Hulandes i Surinam, hasiendo di e seis islanan di Antía Hulandes un teritorio outónomo di reino di Hulanda.
Formando parti di Antía Hulandes, Aruba tábata sinti su mes semper bai dependiente di Korsou. Den parlamento antiano, konosí komo "staten", aruba tábata okupá ocho asiento, kontra Korsou diesdos, asina ku e parlamentarionan kuraçaoleño semper tabatin un mayoría di voto.
Despues di un lucha largo, pa diferente líder polítiko, gobierno di Hulanda i di Antía Hulandes a bai di akuerdo pa Aruba ha ña su Status Aparte, ma Hulanda, durante un konferensia di mesa rondó, a mara esei na independencia di Aruba na aña diesnuebe nobent' i seis.
Sin embargo, mayoría di pueblo di Aruba nunka tábata ke bira independiente i despues ku status aparte a drenta na vigor na aña dies-nuebe ochent' i seis, polítikonan arubiano a sigui lucha pa skrap e fecha di independensia. Nan a logra esei, na aña diesnuebe nobent' i tres, bou di e gobierno di promé ministro señor Nelson Oduber, líder di e partido MEP.
Día ku Aruba a bira un país outónomo, e isla tábata enbolbí den un krisis ekonómiko sumamente pisá, dor di seramento di e refinería di LAGO, na aña diesnuebe ochent' i sinko. Durante kasi sesenta aña, e refinería LAGO tábata e dunadó di trabou mas grandi di Aruba.
E promé gobierno di Aruba komo pa ís outónomo, bou guía di e promé ministro presidente señor Henny Eman, a lansa un programa intensibo di promové turismo, i di e manera ei a logra saka Aruba for di e krisis ekonómiko den un tempo record. Aktualmente, Aruba ta sin duda e isla mas desaroyá, ekonómikamente papiá, di henter e region di Karibe.
Señor Henny Eman ta nieto di e promé luchadó pa un status aparte di Aruba, tambe yamá Henny Eman. E temponan ei, sin embargo, nan no tábata papia ainda di "status aparte", ma di "separashon". Despues di su morto, su yiu-homber, tata di Henny Eman, es ta Shon A Eman a sigui e lucha. Otro luchadó grandi di e tempo ei t ábata señor Huancho Irausquín, fundadó di e Partido Patriótiko Arubano (PPA) i inisiadó di e desaroyo turístiko di e isla.
Na kuminsamento di añanan setenta, e strea di señor Betico Croes a lanta komo gran luchadó na fabor di Status Aparte. Tábata señor Croes, ku a lansa e ekspreshon: "Status Aparte". Bou guía di señor Betico Croes, por fin Aruba a logra su ideal, ma dor ku el a pèrd è elekshon ku su partido MEP na aña diesnuebe ochent' i sinko, su ilushon di bira e promé ministro presidente di su país stimá, no por a wordo realisá. El a muri komo konsekuensia di un aksidente di tráfiko, ma , su yiu-homber Glenbert, ku a funda un partido polítiko nobo, yamá OLA, a sigui den e pasonan di su tata i a bira e ministro mas hóben den reino, na aña diesnuebe nobent' i kuater.
Parlamento di Aruba, yam á ofishalmente "Staten", meskos ku parla-mento di Antía Hulandes, tin bint' i un asiento. Gobierno ta konsistí di ocho ministro, un di nan ministro plenipotensiario na Hulanda.
E kresemento ekonómiko sumamente rápido di Aruba a atraé un fluho enorme di trahadónan stranhero, partikularmente for di paísnan -latino-amerikano, loke a trese komo konsekuensia ku nos isla tin aktualmentemas ku shen mil habitante, sin konta esnan ilegal. Mas ku trinta por ciento di e poblashon aktual ta konsistí di imigrante.
GRAMáTIKA
MODO IMPERATIBO
Bin tende un kos prèt! Kom eens iets leuks horen!
Hasí mi un fabor i sende e lusnan. Doe mij een genoegen en doe de lichten aan.
Kumindá bo kasá pa mi. Doe je vrouw/man de groeten van mij.
Pasa bon nochi! Welterusten!
Lag'é numa. Laat maar zitten.
Bini un, bini tur! Komt één, komt allen!
Un boka bisa otro! Zegt het voort!
Dispensá mi.* Excuseer mij.
No tumá mi na malu! Neem mij niet kwalijk.
Tene kuidou! Pas op!
Tene pasenshi. Heb geduld.
Tene piedat di nos. Ontferm U over ons.
No tene miedo. Wees niet bang.
Sera bo boka! Hou je mond!
Somentá! Hoepel op! (= Verdwijn!)
Dirti! Donder op! (= smelt!)
'Na m'é! Geef hier! (= geef mij het)
Sea asina bon di duná mi un man. Wees zo goed mij een handje te helpen.
Sea kontento ku nada pio no a pasa. Wees blij dat er niets ergers gebeurd is.
Asina sea. Het zij zo.
Dios sea bendishon á. God zij gezegend.
Bo nomber sea santifiká. Uw naam zij geheiligd.
Ban (bam)! Laten we gaan!
Ban kas! Kom, we gaan naar huis!
Ban (bam) wak! Laten we gaan kijken!
Bam puesta ku e no ta bin! Zullen we eens wedden dat hij niet komt?
* "dispensá" = verontschuldigen, excuseren.
"Dispensa" = verontschuldiging, excuus.
REGLANAN:
1 - Pa e modo imperatibo (= gebiedende wijs), papiamento ta uza normal-mente e infinitibo di e berbo.
2 - Si e berbo tin dos sílaba i ta terminá riba "a, e" of "i" i "mi" of "bo" ta sigui'é komo pronomber personal, e asento t óniko ta salta pa e sílaba final ku tambe ta bira un tiki mas largo i ta subi di tono.
3 - Berbonan di mas ku dos sílaba semper tin e asento tóniko riba e delaster vokal, ku, dilanti di "mi" of "bo" komo pronomber -perso--nal, ta rèk un tiki i ta subi di tono.
4 - Ora e imperatibo tin komo komplemento direkto (= lijdend voorwerp) "e" of "ele" - loke ta meskos - komo komplemento di e pronomber personal "e" i e berbo ta terminá ku "a, e" of "i" (asentuá of no) "a" of "e" ta kai afó, i "i" final ta kambia pa semi-vokal i e pronomber personal "é" of "ele" (loke ta meskos) ta wordo agregá ku un apostrof ['] i e pronomber ta karga e asento tóniko.
5 - E imperatibo di "tin" ta "tene", loke ta nifiká "houden".
6 - "'na" ta un abreviashon di "duna".
7 - E imperatibo di e berbo "ta" (= zijn) ta "sea", loke ta puramente spañó.
8 - "Ban/bam" ta nifiká literalmente "laga nos bai", derivá di spa ñó "vamos", pero e forma tambe ta wordo uzá pa "laga nos". Uzá inde-pendientemente nos por tende tantó "bon" komo "bam". Dilanti di un palabra ku ta kuminsá ku "b" of "p" nos ta uza semper "bam".
MODO SUBHUNTIBO
Te día ku nos muri, nos lo sigui Tot we doodgaan, zullen we dingen blijven
hasi kos ku ta duel nos despues. doen, waar we later spijt van hebben.
Ora bo bishitá e henden'ei, kumindá Als je die mensen bezoekt, doe ze de groeten
nan pa mi. van mij.
No kore bou influensia di alkohol. Rijdt niet onder invloed van alkohol. Als je
Si bo hasi'é tòg, bo ta un peli- het toch doet ben je een gevaar voor jezelf
guer pa bo mes i pa otronan. en voor anderen.
Mañan, ora mi lanta, promé kos ku Morgen, als ik opsta, is 't eerste wat ik
mi ta hasi ta yama mi mama. doe, m'n moeder bellen.
Asina ku bo yega, lagá mi sa. Waarschuw me zo gauw je aangekomen bent.
Tene kuidou, ku bo no haña un Pas maar op dat je geen griep krijgt door
grip, bistiendo un shimis sunú zo'n laag uitgesneden jurk aan te trekken.
asina.
Dios 'na bida i salú*, nos lo bai Bij leven en welzijn, gaan we volgend jaar
Hulanda otro aña. naar Nederland.
Mara* Dios Todopoderoso duna nos e De Almachtige God geve ons de kracht om de
forsa pa superá e krisis aktual. huidige crisis te boven te komen.
* Dios 'na bida i salú = Dios duna bida i salú = God geve leven en gezondheid.
"Mara" betekent zoveel als: "moge het zo zijn dat...", "God geve dat...."
REGLANAN:
1 - Papiamento tambe tin un modo subhuntibo - na hulandes: "aanvoegende wijs" - ma solamente den e tempo presente. Nos ta forma e modo subhuntibo akí, dor di laga e partíkulo di tempo presente - "ta" - afó.
2 - Ora un frase ta kuminsá ku un komplemento di tempo, i e akshon of kondishon ekspresá pa e berbo ta kai den futuro, nos ta uza e modo subhuntibo akí, dor di laga "ta" afó.
3 - Tambe, ora di ekspresá un deseo of ekspektashon, nos ta uza e modo subhuntibo akí.
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Ora bo bai landa parti pariba di Aruba, tene kuidou ku bo no bai muchu leu pafó di kosta, pasobra e olanan ta hopi haltu aya banda i bo ta kore e risiko ku nan ta tirá bo riba e barankanan.
2 - Pakiko bo ta papia asina bruto ku e mucha ei? E no a hasí bo nada malu! Sea un pòko mas kariñoso, shon, i tene mas pasenshi ku mucha chikito!
3 - Kiko ta nifiká tur e batimento duru ei? Bo ke lanta tur e bisiñanan fò'i soño? Mi n' sa ku bo sa, pero ta kasi mei anochi kaba.
4 - E reunionnan di staten ta kuminsá fadá mi, bo sa. Tur e papiamento ei no ta trese ningun kambio den e situashon ku nos país ta haña su mes aden. Sobra dje, nan papiamento hopi bes ta parse mas spañó ku papiamento.
5 - Keré mi! Día ku nos haña un gobierno ku no ta parti fabornan na amigonan polítiko, mundo lo kaba!
6 - Mi ta spera ku boso tur bini na ora, pa nos por kuminsá na ora tambe. E mal kustumber di binimento lat mester kaba. Nos tur ta di akuerdo ku esei. Anto, ban tene nos mes na e regla ei tambe.
7 - Segun e relato di polis, koremento bou influensia di alkohol ta kousa mayoría di e dalmentonan den nos tráfiko. Ta nada straño tampòko. Tin muchu bebemento na 'Ruba, spesialmente den fin di siman i riba díanan di fiesta.
8 - Día ku bo disidí di lanta un partido polítiko nobo, ku lo bai traha di berdat pa interes di nos pueblo, i ku lo no parti fabornan polítiko, lagá mi sa! Lo bo haña mi voto sigur-sigur, maske podisé lo ta e úniko voto ku lo bo haña.
9 - Hasí mi un gran fabor i yamá mi mesora ku bo yega Hulanda, pa mi por keda trankilo, sabiendo ku b'a yega bon.
10 - Pa mas siguridat, lo ta konsehabel, ku bo bisti paña mas diki ora bo bai Hulanda otro luna. Si bo no hasi'é, bo ta kore e peliguer ku lo bo tin ku pasa henter bo vakansi aya den kama ku grip.
11 - Ta duel mi mashá ku mi no por a bin bo hasimento di aña. M'a haña mi mes enbolbí den un kaso mashá ferfelu di un bringamento den un famía, ku mi mester a purba solushoná, i esei a tuma tur mi tempo ayera.
12 - Maramento di e fecha di independensia pa Aruba komo kondishon pa duna e isla su status aparte, tábata un kos ku ni un di e políti-konan arubiano tábata di akuerdo kuné. P'e motibo ei a sigui un lucha pa skrapmento di e fecha ei, mesora despues di e konferensia di mesa rondó.
13 - Sin duda, tin algun hende na Aruba te día di awe, ku ta sigui ku un lucha pa independensia di e isla. Sin embargo, nos por bisa ku tur siguridat, ku ta trata akí di un lucha perdí, pasobra un mayor ía sumamente grandi di e pueblo di Aruba ke keda forma parti di e reino di Hulanda.
14 - Fundamento di e partido polítiko OLA, di señor Glenbert Croes, yiu di difunto Betico Croes, a wordo kousá dor ku señor Glenbert Croes no por a bira líder di e partido fundá pa su tata, es ta partido MEP.
15 - Partido PPA - Partido Patriótiko Arubano - tábata pa hopi aña e partido mas grandi di Aruba, ku un tempo tábata okupá no menos ku diessinko di e binti' i un asiento den parlamento. Despues di dos elekshon, sin logra ningun asiento, PPA a bolbe bèk ku dos asien-to, ku mientras tanto, el a pèrdè trobe.
16 - Un kos semehante a pasa ku partido AVP. Partido AVP - Arubaanse Volkspartij - ku tambe tábata un di e partidonan grandi, despues di lantamento di partido MEP, a kai bèk pa un asiento so.
17 - Solamente ora Henny Eman jr. - e promé ministro presidente di Aruba komo país outónomo - a bin bèk for di Hulanda pa bira líder di partido AVP, e kresemento rápido di e partido a kuminsá.
18 - Sea homber, i tuma bo mes bida den bo mes man, lugá di laga otronan disidí kon abo tin ku hiba bo bida.
19 - Bam beach awe tardi! Solo i aw'i laman ta hopi bon pa bo salú. Sobra dje, ta bira tempo ku bo sali fò'i kas un tiki mas, lugá di keda semper bai será paden.
20 - Mi ke sa, ku bo ke sa, ku mi n' sa nada, no. Ma mi sa hopi mas ku bo ta kere, bo sa? Pa bo sa!
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Als je in Nederland aankomt, moet je niet vergeten iedereen de groeten van (= voor) mij te doen, hoor. Als je 't vergeet, neem ik 't je wel kwalijk, hoor.
2 - Als je je veiligheidsriem niet aan doet, kun je niet alleen een bekeuring krijgen,, maar dan loop je zelf ook een groot gevaar als er een ongeluk gebeurt. Dat ding zit niet voor niets in je auto.
3 - Heb je gehoord dat er gisteravond een flinke vechtpartij was voor een bar (= bar) in de stad? Het schijnt dat vier mannen aan het vechten waren om één vrouw, die met geen van die mannen iets te maken had. Toen de politie kwam om een einde te maken (= zetten) aan het geval, was de vrouw al verdwenen en niemand weet wie ze was, noch waar ze vandaan kwam.
4 - Doe mij een genoegen en ga eens kijken of de krant al gekomen is? Het schijnt dat er een verslag in staat over de problemen met de president van Amerika.
5 - Wees zo goed mij te (= di) waarschuwen (= laten weten) zo gauw je moeder uit het ziekenhuis komt. Dan kom ik haar thuis opzoeken. Ik heb geen tijd gehad om haar in het ziekenhuis te bezoeken.
6 - Bij leven en welzijn beginnen we volgend jaar met het bouwen van ons nieuwe huis. God geve [dat] alles goed gaat, zodat we er vóór kerstmis volgend jaar in kunnen.
7 - Kom eens horen. Ik heb je iets te zeggen. Maar je moet me wel eerst beloven dat je het aan niemand anders zult vertellen. Anders vertel ik je niets.
8 - Ik hoor dat je het idee hebt om een nieuw huis te kopen. Pas [maar] op, dat je niet een al te groot huis koopt. Voor je het weet ben je oud en dan kost het je veel te veel werk om het allemaal schoon te houden.
9 - Komt één, komt allen! Komt zien wat je nog nooit van je leven gezien hebt! Wees niet bang! Het is geen gevaarlijk dier! Het is geen gevaarlijk mens! Het is de dikste man ter wereld, die kan zingen als een jongen van tien jaar en kan dansen als een meisje van vijftien! Zegt het voort!
10 - Als iemand je vraagtt, waarom ik naar Nederland vertrokken ben, zeg dan dat het voor familie aangelegenheden is. Als alles goed gaat, ben ik vandaag over twee weken weer terug.
11 - Kom, mensen! Aan tafel! Als jullie niet snel komen, wordt het eten koud! Waar (=wat?) wachten jullie nog [op]? Het schijnt dat jullie geen honger hebben vandaag!
12 - Alleen al in de maand januari hadden we op Aruba drie doden in het verkeer. Als dat zo doorgaat, krijgt ons eiland dit jaar een record aan verkeersdoden, wat geen goede reclame voor ons is.
13 - Ik hoop dat je niet de fout maakt die ik heb gemaakt, door te veronderstellen dat je op een verzoek aan de overheid snel ant-woord krijgt. Vergeet 't maar! Zelfs betalen voor werk [dat je] voor hen gedaan [hebt] bezorgt je hoofdbrekens.
15 - Het uittreden van Aruba uit de Antilliaanse constellatie heeft geen kwade (= slechte) gevolgen voor ons eiland veroorzaakt, zoals velen zowel op de Nederlandse Antillen als in Nederland geloofden. In tegendeel. De ekonomische groei was nog nooit zo groot en zo snel.
16 - Toen de zoon van wijlen Betico Croes, Glembert Croes, geen leider kon worden van de partij van zijn vader, de MEP, richtte hij zijn eigen partij op, de OLA, waarmee hij één zetel in het parlement haalde (=saka) tijdens de eerste verkiezingen waaraan hij deelnam.
17 - Bij de tweede verkiezingen behaalde hij met zijn partij twee zetels en werd de jongste minister van het koninkrijk der Nederlanden in de tweede regering van minister president Henny Eman.
18 - In 1986 werd Henny Eman Jr. de eerste minister president van Aruba, omdat de MEP van Betico Croes de verkiezingen van 1985 had -verlo-ren, als gevolg van het sluiten van de olieraffinaderij LAGO, aan het begin van dat zelfde (= e mesun) jaar, wat een enorme ekono-mische crisis voor Aruba veroorzaakte.
19 - Door grote risico's te nemen bij het (= ora di) bevorderen van het toerisme, lukte het de eerste regering van Henny Eman, om Aruba in recordtijd uit zijn economische crisis te halen (= saka).
20 - Door de veel te snelle ekonomische groei van ons eiland is ook de bevolking in record tijd enorm toegenomen, vooral met imigranten uit de landen om ons heen.
C: SKIRBI UN RELATO TOKANTE:
a) Bo hobby, of
B) Un buki interesante ku b'a lesa, of
C) un pelíkula bunita ku b'a mira.