.oc on
DI DIESOCHO LèS
POLITIK NA ARUBA
Desde ku Aruba a haña su Status Aparte na aña 1986, e sistema polítiko a kambia tambe, di tal forma, ku e anterior konseho ehekutibo, yamá "Bestuurscollege" a bira gobierno i e anterior konseho insular, yamá "eialandsraad" a bira parlamento, ofishalmente yamá "Staten". Bou di e sistema anterior, Aruba tabatin su teniente gobernador of "ge-zaghebber" komparabel ku un alkalde of "burgemeester" na Hulanda. E funshon ei a keda abolí, i Aruba a haña su mes gobernador, komo repre-sentante di korona di reino.
Kada kuater a ña tin elekshon parlementario segun e sistema di representashon proporshonal, meskos ku na Hulanda. E ora ei, nan ta dividí Aruba den un kantidat di distrito elektoral, unda ta instalá lokalnan elektoral den skolnan. Den e lokalnan, ta koloká e hòkinan di vota i e urna elektoral.
Tur residente di Aruba, di 18 aña pariba, ku tin nashonalidat hulandes i ku tábata inskribí den registro sivil por lo menos tres luna promé ku elekshon, tin derecho di vota. Te asta marinir, ku no ta keda mas ku nuebe luna na 'Ruba, tin e derecho di vota ei, si nan tin tres luna of mas riba nos isla. Hopi hulandes europeo ta kere ku nan no tin e derecho di vota ei, te ku nan tin sinko of dies aña na 'Ruba. No ta asina. Te asta stranheronan, ku a kaba di naturalisá, tin e derecho di vota, meskos ku tur otro persona ku tin pasaporte hulandes i ku ta residensiá ofishalmente na Aruba pa por lo menos tres luna.
P'e motibo ei, por ta útil, pa nos duna un splikashon kortiko di e sistema polítiko di nos Isla. E dos partidonan mas grandi ta AVP - "Arubaanse Volkspartij" - i MEP - "Movimento Elektoral di Pueblo". Basta aña pasá, PPA - "Partido Patriótiko Arubano" - tábata un partido hopi grandi tambe, te ku, durante un período, PPA a okupá 18 di e 21 asiento den konseho insular. MEP a sali for di AVP, ora Betico Croes, ku tábata miembro di AVP, a disidí di lanta su mes partido. For di MEP a sali ADN - "Akshon Demokrátiko Nashonal" i OLA - "Organisashon Liberal Arubano" - di Glenbert Croes, yiu di Betico Croes, a wordo dlantá, ora señor Glen-bert Croes no por a bira líder di MEP.
Tur e partidonan polítiko na Aruba ta haña un koló asigná; e partidonan eksistente ta keda ku nan koló tradishonal. Asina, AVP semper tabatin i tin e koló berde pa identifik'é. Partido MEP ta munstra su identidat ku e koló hel. PPA tradishonalmente ta konosí pa su koló orañe i desde su lantamento, partido OLA ta lusi ku e koló blou.
Pa nan por partisip á na elekshon, tur partido mester haña tres shen i piko firma depositá na registro sivil, promé ku un fecha stipulá pa lei. Si un partido no logra e kantidat di firma rekerí, e ta wordo rechasá. Klaro ku esei no ta sosodé kasi nunka, ounke na Korsou el a yega di pasa.
Kuminsando ku e fecha di inskripshon di partidonan, e kampaña elektoral ta habri ofishalmente. Tur partido inskribí ta risibí oranan igual di transmishon na televishon i hopi partido ta kumpra tempo di propaganda na radio aserka. Henter e isla ta wordo dorná ku bandera i borchi di tur koló polítiko, kada un di nan purbando di munstra mas tantu bandera posibel pa duna pueblo un idea di kon grandi nan partido ta.
Regularmente, mas tantu riba diadomingonan, tin paradanan grandi di outo pa henter e isla, na kua e kampañadónan i fanátikonan di e partidonan ta partisipá, pitando duru henter kaminda. E kampañadónan ta "kore kampaña"pa nan partido i tin biaha, fanátikonan partidista ta kousa borchincha akí aya.
Un kos mashá kurioso pa hendenan di afó ta, ku na Aruba, i igual-mente na Antía Hulandes, e sostenedónan di un partido ta deklará ku nan "ta" tal of tal partido. Asina nos por tende ku tal famía "ta AVP " i otro famía "ta MEP" etc. Generalmente papiá, famíanan hent é i te asta barionan henté ta sostené un sierto partido, i e ora ei "nan ta" tal partido.
Pa día di elekshon mes, riba henter isla ta prohibí di bende alkohol i no mag hasi propaganda polítiko mas, ounke, semper bai, tin gruponan di hende ku ta para ku bandera i flanel den koló di nan partido bistí, na e lokalnan di elekshon, keriendo, aparentemente, ku esei, te n'e último momento, ainda por influensiá e votad ónan.
Partisipashon na votashon na Aruba, ta tradishonalmente hopi haltu, kontrario na loke ta pasa, pòr ehempel, na Korsou, kaminda mashá pòko hende ta hasi uzo di nan derecho di vota. Na Aruba, mayoría di e votad ónan ta depositá nan voto tempran di atardi, ya ku tur empresa i ofisina di gobierno tin e obligashon pa duna nan personal kuater ora liber pa bai vota.
Shet' or' di anochi, e urnanan elektoral ta sera i kontamento di e votonan ta kuminsá. Banda di och' or' e promé resultadonan ya ta konosí kaba, i banda di nueb' or', e promé pronóstiko di e resultado final ta sali for di e computer.
GRAMáTIKA
ADBERBIONAN
A:
Naturalmente bo ta ekskluí di e Natuurlijk ben je uitgesloten van het stem-
derecho di vota si bo no tin stemrecht, als je niet de Nederlandse
nashonalidat hulandes. nationaliteit hebt.
Aparentemente e no a probechá di Klaarblijkelijk heeft hij geen gebruik ge-
e oportunidat ku nan a ofresé. maakt van de gelegenheid die ze hem geboden
hebben.
Difísilmente e por logra su meta Hij kan moeilijk zijn doel bereiken met de
ku e eksigensianan ku e tin. eisen die hij heeft.
Tábata simpelmente imposibel pa nos Het was eenvoudig onmogelijk voor ons om
alkansá e sita. de afspraak te halen.
Posibelmente nos lo bai muda akí Mogelijk zullen we over twee maanden gaan
dos luna. verhuizen.
B:
Frankamente papiá, e proposishon Eerlijk gezegd, is het voorstel onaanvaardbaar.
ta inaseptabel.
Gustosamente, nos lo entregá parti Met genoegen leveren wij een deel van ons
di nos entrada pa bienestar inkomen in, voor het algemeen welzijn.
general.
Trankilamente, nos a warda un kon- Rustig hebben we op een antwoord gewacht.
testa.
Nan dí, ku ministro di hustisia Men zegt dat de minister van justitie ernstig
ta seriamente malu. is.
C:
E ta papia hopi lihé. Hij praat erg snel.
Papia franko, hombu! Spreek openhartig, man!
No kore duru asina! Rij niet zo hard!
E miembronan di e sindikado di De leden van de vakbond van overheidsperso-
empleadonan públiko a protestá neel hebben rustig geprotesteerd.
trankilo.
REGLANAN:
1 - Adberbionan ta palabranan ku ta kambia e nifikashon di berbo, adhe-tibo i otro adberbionan of di un frase henté. Na hulandes: "bij-woorden".
2 - Na papiamento nos sa uza frekuentemente e adberbionan spañó/por-tugues ku e sufiho "-mente". Esaki prinsipalmente ora un adberbio no ta wordo uzá predikatibamente ma independientemente. Esei ke men, ora nan no ta forma parti di e predikado (= gezegde).
3 - Ora bo ke kambia un adhetibo (= bijvoeglijk naamwoord) pa bira adberbio, i e adhetibo ta terminá ku "o", e "o" akí ta kambia pa "a", meskos ku na Spañó i portugues, pasobra e sufiho "mente" (= geest) ta un palabra femenino den e idiomanan ei. [B]
4 - Adberbionan uzá predikatibamente normalmente tin e mesun forma ku e adhetibo korespondiente. [C.]
5 - Tin un kustumber mashá ridíkulo di sierto hende di abla papiamento, ku tambe sa agregá e sufiho "-mente" na palabra i te asta eks-preshonnan, ku ta adberbio of adberbial kaba. Pòr ehempel: "kasi-mente" na lugá di: "kasi" (= bijna ), "di ripientemente" na lugá di: "di ripiente" (= plotseling) i "en vanamente" na lugá di: "en vano " (= tevergeefs). Probabelmente nan ta kopia e formanan ridí-kulo akí di e spañó malu di e Repúblika Dominikano.
MES
A:
Mi mes a tornu e. }Ik heb hem zelf uit elkaar gehaald.
Mi a tornu e mi mes.
E mes a informá mi. }Hij heeft mij zelf geïnformeerd.
El a informá mi e mes.
Nos mes ta bai chèk e. }Wij gaan het zelf bekijken.
Nos ta bai chèk e nos mes.
Di su mes e fius no por a bula. Uit zichzelf kan de zekering niet doorgesla-
gen zijn.
Mi ruman a konstruí su kurá di kas Mijn broer heeft de omheining van zijn huis
ful e mes. helmaal zelf aangelegd.
Nan dí ku e kabesante mes a baha na Men zegt dat het hoofd zelf er vandoor is
awa ku e ganashi. gegaan met de winst.
B:
Kónchole! M'a frega mi mes, bo sa! Tjee! Ik heb mezelf een loer gedraaid, zeg!
B'a kiboká (bo mes). Je hebt je vergist.
El a hinka su mes den un neish'i Hij heeft zich(zelf) in een wespennest
maribomba. gestoken.
Nos por a yuda nos mes bon-bon na We konden ons(zelf) goed redden in Frankrijk.
Fransia.
Boso no a esforsá boso mes bastante Jullie hebben je niet genoeg ingespannen om
pa sali ganá. te winnen.
Nan ta baha nan mes ku nan kompor- Ze verlagen zichzelf met hun gedrag.
tashon.
C:
M'a mir'é ku mi mes wowo. Ik heb 't met m'n eigen ogen gezien.
Nan a frega nan mes asunto. Ze hebben hun eigen zaak verknold.
Nan ta daña nan mes beis ku nan Ze bederven hun eigen humeur met hun gezeur.
mahamento.
Mi suegro a fèrf su mes kas e mes. Mijn schoonvader heeft zijn eigen huis zelf
geschilderd.
D:
El a keda mashá bunita mes. Het is heel erg mooi geworden.
Mi ta bin awe nochi mes. Ik kom vanavond nog.
E no a bin mes. Hij is helemaal niet gekomen.
REGLANAN:
1 - "Mes" ta nifiká "zelf" i "eigen" pero aparte di esei e palabra tambe sa wordo uzá pa reforsá un adhetibo of adberbio.
2 - Ku otro palabra: "mes" na promé lugá ta pronomber refleksibo. Komo tal, e ta sigui semper un pronomber personal, tambe, si e suheto di e frase no ta un pronomber personal. [A]
3 - E pronombernan refleksibo na papiamento tin e mesun forma ku e pronombernan posesibo, i nan semper ta wordo siguí pa "Mes". Hulandes "zich", p'e motibo ei, semper ta: "su mes" of: "nan mes". Papiamento, sin embargo, tin mashá pòko berbo refleksibo spesífi-ko.[B.] Pòr ehempel:
zich wassen = laba M'a laba kaba. Ik heb me al gewassen.
zich vergissen = kiboká M'a kiboká! Ik heb me vergist!
zich schamen = tin bergüensa Bo n' tin bergüensa? Schaam je je niet?
4 - "Mes" ku e tradukshon "eigen" ta un adhetibo ku semper ta dilanti di un sustantibo. [C.]
5 - "Mes" uzá pa reforsá nifikashon di un frase, ta un adberbio ku no ta sisti na Hulandes. P'esei tin bários manera pa tradusi'é .[D.]
6 - Tur e nifikashonnan di "mes" por ta presente den un frase so, ma-nera:
Nos mes direktor mes no a bin mes Onze eigen directeur zelf is helemaal niet
sin diskulpá su mes. gekomen, zonder zich te verontschuldigen.
EHERSISIONAN
A: TRADUSí NA HULANDES:
1 - Polítikamente papiá, Aruba ta munstra nos un panorama mashá kurioso.
2 - Di un banda, nos tin di hasi ku un país sumamente chikito, ku sim-pelmente no ta komparabel ku paísnan grandi manera nos Madre patria Hulanda.
3 - Di otro banda, sin embargo, e statuut di reino ta papia di tres parti igual. Pero e igualdat ei, ta teorétiko so, pasobra tur hende lo rekonos é ku un país di mas ku diesseis miyon habitante no ta komparabel ku un país ku apenas ta yega na shen mil habitante.
4 - Den e sentido ei, bo por kompará Aruba ku un munisipio ni sikiera hopi grandi na Hulanda.
5 - Pero e munisipionan na Hulanda ta sometí na vigilansia di e gobier-nonan provinshal, mientras ku Aruba tin su mes gobierno soberano.
6 - No obstante, ya ku nos país ta forma parti di reino, ku su lasonan ekonómiko, finansiero i polítiko, ta sisti tòg un forma di super-vishon di parti di gobierno di reino.
7 - E problema pa esnan ku a stablesé nan mes na Aruba for di afó, ta, ku nan tin e tendensia di kompará e situashon polítiko di Aruba, ku esun di e país di unda nan a bin.
8 - Esei ta klaramente robes. E partidonan polítiko di Aruba no a wordo lantá a base di un ideología soshal, ounke awendía, algun di nan ta apliká un etiketa ideológiko, manera den e kaso di e partido AVP, ku a afiliá na e movimento demokrátiko kristian, i e partido MEP, ku ta afiliá na e movimento internashonal demokrátiko soshal.
9 - Pero nos por bisa frankamente, ku esei no tábata e punto di salida pa nan lantamento. Al kontrario! Nan a wordo lantá komo movimento di protesta kontra e sistema polítiko di Antía Hulandes na kua Aruba tábata pertenesé promé ku su Status Aparte a drenta na vigor.
10 - Ku otro palabra, tur e partidonan polítiko di Aruba, tin un base pragmátiko, i nan ta demonstrá esei klaramente den nan forma di aserká e problemanan ekonómiko soshal di e país.
11 - Sobra dje, partikularmente partidonan AVP ku MEP ta aserká otro komo enemigo mortal, mientras ku ideológikamente i práktikamente nan no ta diferensiá mashá hopi.
12 - Gran parti di e pueblo di Aruba ta siguidónan fiel di un of otro partido. Esei no tin nada di hasi ku e ideología di un partido, ma ku e lasonan familiar, di amistat of den bario, of ku e admirashon ku nan tin pa un líder polítiko.
13 - Ademas, ounke kada un di e partidonan polítiko lo desmentí esei enérgikamente pa ku nan mes partido, den henter historia polítiko di Aruba, semper bai tabatin bastante patronahe polítiko di banda di e partidonan na mando.
14 - Den boka di pueblo, nan sa papia di "lembechinan" polítiko i di e "konflochi" polítiko, pa referí na e fanátikonan fiel di un parti-do.
15 - Esei tambe ta e motibo, pa kua gran parti di e votad ónan, no ta vota pa un lista, ma pa un persona riba lista, sea tin un miembro di famía riba dje, of un amigo, of un hende ku a primintí nan kos personal.
16 - I asina, pa e residente nobo di Aruba, ku tin derecho di vota, hopi biaha ta sumamente difísil pa komprondé e fanatismo polítiko i pa tuma un desishon, riba kua partido of persona di un partido lo e bai depositá su voto.
17 - E úniko bon konseho ku nos por duna e residente nobo ei, ta ku e ta skucha bon, no solamente e palabranan di e diferente kandidatonan, ma tambe e tono di nan palabranan.
18 - Spesialmente esnan ku konstantemente ta tira ku lodo na nan kon-trinkantenan polítiko, generalmente papiá no ta e kandidatonan mas apropiá pa bira gobernante di e país.
19 - Bo tin tur rason, sin embargo, si bo ta konkluí, ku a base di e regla ei, ta keda mashá pòko kandidato pa skohe.
20 - Pero e ora ei, korda bon, ku nos ta biba den un lugá mashá chikito, ku bo no por kompará ku e país grandi for di kua b'a sali pa bin biba na Aruba.
B: TRADUSí NA PAPIAMENTO:
[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)
1 - Nieuwe ingezetenen van Aruba, vooral als ze uit Europa komen, hebben dikwijls grote moeite (= moeilijkheid) om de politieke situatie op het eiland te begrijpen.
2 - Dat geldt natuurlijk niet alleen voor Aruba, maar net zo [goed ] voor ieder ander land, waar een vreemdeling zich vestigt.
3 - Men (= jij) moet de cultuur en geschiedenis van een vreend land eerst goed leren kennen, vóór men een goed begrip krijgt van het leven in zo'n land.
4 - Dat is ook de reden, waarom veel buitenlandse bezoekers vaak een volkomen verkeerd beeld krijgen van een land, dat ze maar een paar dagen leren kennen.
5 - Natuurlijk houden de arubanen van hun eiland. Dat wil echter niet zeggen dat ze het eens zijn met alles wat er op Aruba gebeurt.
6 - Maar als iemand, die pas op het eiland is aangekomen, meteen klaar staat met kritiek (= krítika), [dan] wordt dat natuurlijk niet met open armen ontvangen. Dat zou men ook niet doen in eigen land.
7 - Bovendien mag men een klein landje als Aruba niet vergelijken met een groot land als Nederland.
8 - Op Aruba kent bijna iedereen iedereen en zelfs de ministers zijn bekenden en zelfs vrienden van heel veel mensen op het eiland.
9 - Dat maakt het vaak ook heel moeilijk voor politici om de nodige afstand te bewaren (= mantené) tot (= pa ku) de wensen van be-paalde (= zekere) groepen van het volk, met wie ze stevige -vriend-schapsbanden hebben.
10 - Men kan dat [wel] patronage noemen, maar heel vaak betreft het gewoon hulp aan vrienden of familie, zonder verkeerde bedoelingen.
11 - Als men de politieke spelletjes (= spelen) op Aruba wil vergelij-ken, met bijvoorbeeld Nederland, moet men dat doen met een niet al te groot gemeentebestuur in Nederland.
12 - Alleen, een gemeentebestuur heeft niet zoveel politieke macht (= poder) als de regering van het land Aruba en dat maakt soms som-mige (= zekere) politieke spelletjes onaanvaardbaar.
13 - Bovendien leeft er onder het volk van Aruba nogal veel politiek fanatisme. Men stemt niet op een partij; men is de partij, vaak samen met hele families of buurten.
14 - De ideologie van de partij is daarbij niet van belang. Men steunt een persoon, die men kent, of die men bewondert.
15 - En vervolgens krijgen we een parlement, waarin de regeringspartijen "ja" zeggen op alles wat de regering wil en de oppositie alles afbreekt wat de regering doet.
16 - Alleen, als ze over hun eigen salarisverhoging moeten stemmen, zijn ze het allemaal roerend (= helemaal) met elkaar eens. Zo gaat dat in de Arubaanse politiek en zo zal 't nog wel lang blijven gaan.
17 - Maar hoe 't ook zij, economisch gezien gaat het goed op Aruba en dat is voor het volk toch het belangrijkste.
18 - En omdat onze politici natuurlijk allemaal kinderen van dit volk zijn, doen ze ook [wel] een beetje hun best om de sociale situatie van het volk te verbeteren (= mihorá).
19 - Men kan natuurlijk op allerlei toestanden kritiek hebben; dat heeft men in eigen land ook. Maar als vreemdeling doet men er [maar] beter aan, die toestanden eerst goed te leren kennen, wat heel wat tijd en moeite kost.
20 - Laten we niet vergeten, dat elk volk zijn eigen land lief heeft. Daarom is kritiek van buitenstaanders (= mensen van buiten) nooit erg welkom.
C: SKIRBI UN ARTíKULO TOKANTE:
A) E situashon polítiko na Aruba, of
B) E situashon polítiko na Hulanda, of
C) E situashon polítiko na Antía Hulandes.
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ