DI DIESNUEBE LèS

PAPIAMENTO

Manera nos sa kaba, papiamento ta wordo papiá solamente riba Aruba, Boneiru i Korsou, ke men dí: riba e tres islanan abou di Ant ía Hulandes, geográfikamente papiá. Na isla 'riba e gran mayoría di e poblashon ta papia ingles, maske, partikularmente na Sint Maarten, hopi hende tambe sa papia papiamento. Esnan ku sa papia papiamento na isla 'riba, sea a nase na Korsou of Aruba, of nan a traha hopi aña na Isla na Korsou of na Lago na 'Ruba.

Ta obvio ku tin bastante puntonan di diferensia entre e papiamento di e tres islanan abou. E papiamento di Aruba tábata sometí na influen-sianan mas fuèrte di spañó, dor di e serkanía di Venezuela. Durante e hopi añanan ku LAGO tabatin un di e refineríanan mas grandi di mundo na Aruba, i e gran kantidat di turistanan merikano, idioma ingles tambe a ehersé un influensia remarkabel riba bokabulario di e papiamento di Aruba.

Na Korsou, semper bai hulandes tabatin su influensia fuèrte riba papiamento, originalmente dor ku Korsou tábata e sentro gubernamental kolonial i, mas despues, a causa di stablesimento di e refinería di petróleo "Isla" di Shell na Korsou.

Tambe nos mester konstatá, sin embargo, ku e echo ku Korsou i Boneiru for di kuminsamento a wordo kristianisá dor di padernan -hulan-des, e influensia di idioma hulandes tábata mas fuèrte na Korsou ku na 'Ruba. Na 'Ruba, kristianisashon a kuminsá pa saserdotenan di abla spañó. No tábata promé ku mitar di siglo diesnuebe ku padernan hulandes a tuma over di esnan di abla spañó.

No obstante, nos por tambe konstatá, ku e influensianan menshoná ariba, tábata prinsipalmente riba bokabulario i no di e tanto ei riba e struktura gramatikal. Algun ehempel di palabranan distinto den e papia-mento di Korsou i Aruba ta den e siguiente lista (ku ta leu di ta kom-pleto!):

ARUBA KORSOU

breba kadushi

bùs konvoi

chikito chikí

derecho derechi

doló due

florin heldu

(h)aloe sentebibo

hemchi hember

houla kouchi

hubada wabi

kadushi datu

kòi kue

kore kuri

lamper werlek

merkado marshe

neishi nèshi

pabou west

parha para

pariba ost

pasobra pasombra

pikuda snuk

pone buta

reis raís

servisio sirbishi

skur sukú

strena bos

tuna infrou

weita weta

Enkuanto pronunsiashon tambe tin diferensianan remarkabel entre e tres islanan. Tanto na Korsou, komo na Boneiru, tin un tendensia fuèrte pa pronunsiá tur "o" no asentu á komo "u" i unda na 'Ruba hopi palabra ta kuminsá ku "h", na Korsou i Boneiru e "h" ta kai afó. Asina na 'Ruba nos ta bisa "historia" i "Hulanda", mientras ku na Korsou e palabranan akí ta sin "h".

Ademas tin palabra i ekspreshonnan ku na Korsou ta mashá normal, mientras ku na 'Ruba nan tin un sentido mahos. Pòr ehempel, na Korsou nan sa bisa ku un kos ta hodido. E palabra akí no ta aseptabel na 'Ruba, kaminda e pueblo aparentemente ta konsiente di e nifikashon original di e palabra spañó ku ta referí na e akto seksual. Asina tambe, e palabra "sanka" pa yiu di Korsounan tin e mesun nifikashon ku e palabra chanchan na 'Ruba. Na 'Ruba sanka ta zona mahos.

Otro fenómeno di diferensia entre Korsou i Aruba ta e partisipio-nan di berbonan ku ta terminá den "e", tanto den e kaso di berbonan di tres sílaba of mas, semper asentuá, komo den e kaso di berbonan di dos sílaba. Na 'Ruba e "e" final ta kambia pa "i"; pòr ehempel: "konosé - konosí" . Na Korsou i Boneiru no. Tambe e partisipionan di berbonan derivá di hulandes of ingles ta distinto. Na 'Ruba nan ta haña e prefiho hulandes "ge-", mas tantu pronunsiá komo "he-". Na Korsou nan ta haña e prefiho "di-". E prefiho tambe sa wordo apliká den algun kaso te asta na palabranan di otro orígen manera "dal" i "bai". Pòr ehempel:

BERBO ARUBA KORSOU

Dal el a wordo gedal el a wordu didal

dèmpel E tin e kos bon gedèmpel. E tin e kos bon didèmpel.

stens El a keda gestens riba mi. El a keda didstens riba mi.

bèk E outo ta mal gebèk E outo ta mal dibèk.

bai El a bai un gebai. El a bai un dibai.

kènter E pos ta gekènter. E pos ta dikènter.

Den e parti gramatikal di e kapítulo akí di nos kurso, nos lo studia e fenómenonan ariba menshoná mas detayá, i otronan no menshoná ainda.

GRAMáTIKA

BERBONAN DI ORíGEN HULANDES OF INGLES:

Presidente di Staten a skòrs e reu- De voorzitter van de Staten heeft de verga-

nion te otro siman. dering geschorst tot volgende week.

E reunion a keda geskòrs te otro De vergadering is geschorst tot volgende

siman. week.

Esnan interesá mester mèldu dia- Belangstellenden moeten zich maandag melden.

luna.

Esnan ku no ta gemèldu, no Degenen die niet aangemeld zijn, kunnen niet

por partisipá. deelnemen.

El a bòks kontra un pal'i lus. Hij is tegen een lichtmast gebotst.

El a wordo gest òp dor di polis. Hij is door de politie gestopt.

El a bèk su outo mal gebèk. Hij heeft zijn auto heel slecht achteruit

gereden.

E outo a bolter i a dal den kurá di De auto is over de kop geslagen en tegen een

un kas. omheining van een huis aan gekomen.

E outo a keda ful gebolter. De auto lag helemaal op z'n kop.

Ora baka a hoga kaba, nan ta dèmpel Als het kalf verdronken is, dempt men de put.

e pos

E pos a keda gedèmpel hopi tempo De put is al lang geleden gedempt.

pasá kaba.

E henden'ei sá kònkel, bo sa! Die lui kunnen me toch konkelen, weet je?

Tur kos ku nan ta hasi ta gekònkel. Alles wat ze doen is gekonkeld.

Ma skomber den mi kashi ma mi no a Ik heb m'n kast doorzocht, maar ik heb de

haña e karta. brief niet gevonden.

M'a stret e bon gestret. Ik heb hem flink rechtgezet.

Nos a fèrf e kas dos aña pasá. We hebben het huis twee jaar geleden geschil-

derd.

El a keda bon gefèrf. Het is goed geschilderd.

Lugá di drecha kaminda, nan no ta In plaats van de wegen te verbeteren doen ze

hasi otro kos ku lapi nan. niks anders dan ze oplappen.

E ta kana semper ku karson gelapi. Hij loopt altijd met een uitgestukte broek.

El a bai un gebai. Hij is met de noorderzon vertrokken.

Nan tin nan kos bon gedèmpel. Ze houden alles goed verborgen.

REMARKANAN:

1 - Tin un kantidat di berbo derivá di hulandes i algun tambe di ingles, ku no ta sigui e reglanan di otro berbonan. Bários di nan ta konsist í di un sílaba so, manera:

fèrf [schilderen] mòrs [knoeien] bòks [botsen] skòrs [schorsen]

bèk [achteruitrijden] stret [rechtzetten] dòl [misgaan] drif [drijven] brek [remmen] krènk [omknikken] stens [steunen] len [leunen]

men [bedoelen] bek [bukken] sak [omlaag gaan] drùip [zakken]

skür [schuren] hür [huren] stür [sturen] lur [loeren] brou [brouwen] frei [vrijen] dual [dwalen] zuai [zwaaien]slag [slagen]skrap [schrappen]

2 - Mayoría di e otro berbonan di e grupo akí tin dos sílaba, menos dos. Pòr ehempel:

keiru [uitgaan] skeiru [borstelen] mèldu [aanmelden]

zeilu [zeilen] bolter [over de kop slaan] kènter [instorten]

skomber [rommelen] kònkel [konkelen] baster [barsten]

sprènkel [sprenkelen] hendru [hinderen] lapi [oplappen] wèldu [lassen] wordu [worden] d èmpel [dempen] sòru [zorgen] fangu [opvangen]

3 - Na 'Ruba, nos ta forma e partisipio di e berbonan akí, dor di pone "ge-" dilanti di nan, pronunsiá "he-". Na Korsou e prefiho ta "di ".

4 - E dos eksepshonnan ta "ferwagtu" (= verwachten) i "lebumai" (= geen aandacht aan besteden). E delaster akí ta probabelmente deriv di ingles "never mind". E dos berbonan akí no tin forma di partisi-pio.

5 - Ademas tin bários berbo ku ta imitá un zonido i ku no ta kambia nunka, manera:

plèchè-plèchè [kliederen] chèpè-chèpè [door water lopen] djumblum [onderdompelen] chuku-chuku [smiespelen]

6 - Tin dos berbo, no derivá ni di hulandes, ni di ingles, ku no ob-stante ta forma nan partisipio ku e prefiho "ge-". Nan ta: "dal" i "bai". Sin embargo, nos ta uza e partisipio "gebai" solamente den e ekspreshon: "El a bai un gebai." (= Hij is met de noorderzon vertrokken.)

7 - Tin algun berbo derivá di hulandes, ku no obstante ta sigui e regla-nan normal, pasobra nan ta termin á den "a", manera:

mendra [verminderen] lesa [lezen] strika [strijken] fula [voelen]

DIFERENSIA DI TONO:

Den e introdukshon di e kurso akí, nos a referí kaba na un fenóme-no típiko di papiamento, es ta: hisamento di tono. Ya kaba den e di dos lès nos a siña ku den e berbonan di dos sílaba, e asento tóniko ta salta pa e sílaba final i su tono ta subi ora ta sigui e pronomber personal "mi" of "bo". Pòr ehempel:

Kordá mi ku mi tin ku pagá bo. Help me herinneren dat ik je moet betalen.

Wardá bo di hende ku labia. Kijk uit voor mensen die slijmen.

Bo n' ta debé mi nada mas. Je bent me niets meer schuldig.

No konsumí mi! Maak me niet nijdig!

E mesun fenómeno tambe ta okurí, ora e pronombernan personal "mi" of "bo " ta sigui un preposishon di un sílaba, ku ta terminá den "a, i" of "u", es ta: "na, pa, di" i "ku". E ora ei, e preposishon ta haña e asento tóniko, i ta subi di tono. Manera:

Abo ku mi. Jij en ik.

M'a soña ku bo. Ik heb over je gedroomd.

Mi n' ta mòsh ku bo! Ik speel niet met jou!

Pasobra ta di Bo e reino ta... Want aan U is het koninkrijk...

E lei di tr èktu: smal pa bo, hanchu De wet van de trechter: smal voor jou, breed

pa mi. voor mij.

EHERSISIONAN

A - TRADUSí NA HULANDES:

1 - Un bon amigo di mi, ku ta prosedente di Korsou, a ha ña su mes enbol-bí den un aksidente serio, durante su estadía di un par di día na 'Rruba.

2 - Ku su outo gehür, e tábata koriendo riba boulevard, ora di ripiente otro outo ku un turista na wil, no a dun 'é preferensia, na haltura di hospital i a subi kaminda nèt dilanti di mi amigo.

3 - Mi amigo a brek i a purba desviá, pero e no por a skapa di tòch e outo di e turista riba su parti di dilanti.

4 - Mi amigo a pèrdè kontrol i su outo a zuai na banda robes, i a dal kontra un di e pal'i kokonan ku ta para aya banda.

5 - Ounke e no tábata kore di e duru ei, e outo di mi amigo a keda gebolter riba e banda di chofer, asina ku e no por a sali for di dje.

6 - Pa kolmo, e turista a purba hui, loke mi amigo naturalmente no tábata sa, pasobra e no por a mir'é for di den e posishon prekario den kua e tábata haña su mes.

7 - E mala su èrtè di e turista tábata, sin embargo, ku nèt n'E momento ei, un out'i polis a aserká e lugá for di direkshon di Playa, i el a dal su sirena i a pursiguí e turista i a par'é mesora.

8 - Tur estèn nan a pidi asistensia vía radio, i pòko rato despues, ku hopi difikultat nan a logra saka mi amigo for di su posishon pretá.

9 - Dor ku e aksidente a pasa na krusada di hospital, mi amigo por a ha ña yudansa médiko al instante. Danki Dios e no tabatin nada kibrá, pero el a haña e susto di su bida sí.

10 - E turista sí a haña un but pisá i el a wordo hibá warda di polis pa interrogashon.

11 - Mi tin sigur ku tanto e turista, komo mi amigo di Korsou, lo no lubidá lihé nan estadía na Aruba. Pa e turista, ku tábata merika-no, kisas lo ta e último biaha ku l'el a bin nos isla.

12 - Por ta ku tábata su promé bishita tambe, ma ta su mes kulpa si su vakansi na nos isla a dòl.

13 - Mi n' sa ku talbes e tábata bebí, Mi no a tende nada di esei ainda. Mi tin ku puntra mi amigo, pasobra el a bai warda di polis pa firma un deklarashon.

14 - Turistanan sá hasi kò'i sokete, ora nan ta tra'i wil di un outo, bo sa. Nan ke weita tur kos ront di nan i ta lubidá ku nan tin ku paga tino na e reglanen di tráfiko tambe.

15 - E outo di mi amigo tambe tábata gehür, ma danki Dios, e no tabatin kulpa. Tábata e turista kèns ku no a duna preferensia.

16 - Mi mester a hari sí, ora mi amigo, - ku ta yiu di Korsou - a bisa ku el a sinti su mes hopi "hodido", ora polis mester a sak'é for di e outo gebolter. Ami, komo Arubiano, no sa uza e palabra ei asina lihé, ounke tin arubianonan, ku boka sushi, ku sí ta uz'é. Ma e ora ei, e ta zona hopi mas malu ku ora un yiu di Korsou ta bis'é.

17 - E dí ku mi, ku e no kier a "kuri" mas akí na 'Ruba. E promé momento mi no a komprondé kiko e kier a men, te ku m'a realis á ku na Korsou nan ta bisa "kuri" pa "kore". E dí ku di awó padilanti l'el a "kue konvoi".

18 - M'a splik'é hariendo, ku l'e hasi mihó di no puntra ningun hende unda e por "kue un konvoi", ma unda e por "kòi un bùs", pasobra si no, probabelmente ningun hende lo no a komprond'é.

19 - Mi mes tabatin un problema kuné, ora m'a hib'é den mi outo pa sali keiru kuné i m'a munstr'é algun kadushi bunita. E ora ei, e dí ku esei no tábata "kadushi", ma "datu" i mi no tábata korda mas kiko yiu di Korsounan ta yama "kadushi".

20 - E dí ku mi: "Pakiko boso no ta papia papiamento drechi?" Mi dí kuné: "Segun nos, ta boso ku no ta papia papiamento drechi. Bam bisa, ku nos tur dos tin rason: bo lenga ta drechi pa Korsou, i mi lenga ta drechi pa Aruba, i danki Dios e dosnan no ta asina dis-tinto ku nos no por komprondé otro bon-bon."

B - TRADUSí NA PAPIAMENTO:

[...] = niet vertalen! {...} = toevoegen! (...) = uitleg)

Lang geleden, toen Aruba nog een heel rustige plaats was, waar de mensen van elkaar

hielden en elkaar hielpen en waar ook bijna iedereen iedereen kende, was er een heel mooi meisje, met lang zwart haar tot op haar rug, met bruine ogen en altijd een blij gezicht. Ze moet ongeveer tien jaar zijn geweest. Het kan iets meer of iets minder zijn, dat weet ik niet meer. Met haar witte jurk aan en haar zwarte sandalen kon je haar bijna iedere dag zien in de grote knoek van haar grootvader en soms zelfs in de wildernis buiten de knoek, want dat meisje hield heel veel van de natuur. Ze kon urenlang dwalen tussen alle planten, al pratend met alle dieren op de grond en alle vogels in de lucht.

Al was Aruba toentertijd nog erg rustig, toch vond haar moeder het niet zo aangenaam, dat dat dochtertje van haar zo ver van huis in de wildernis ronddwaalde.

"Luister, kind," placht haar moeder haar te zeggen. "Je bent veel te klein om alleen zo ver van huis te gaan. Het kan hier best heel rustig zijn, maar net als overal ter wereld, zijn er op ons eiland ook goede en kwade mensen. En jij bent nog veel te klein om jezelf te verde-digen als een slecht mens iets slechts met jou wil doen. Blijf dicht bij huis en ga niet buiten de knoek van opa. Beloof je me dat?"

"Ja, mama!" zei het kleine meisje blij. "Ik beloof U dat ik in de knoek van opa zal blijven."

Maar de volgende ochtend al, toen ze weer naar buiten ging om van Gods mooie natuur te genieten, vergat ze meteen wat ze haar moeder had beloofd, toen ze een grote leguaan zag in de wildernis buiten de knoek van haar grootvader. Ze rende achter hem aan om te zien waar het mooie dier heen ging. En zonder erop te letten dwaalde ze heel ver weg van haar huis, tot ze helemaal in het zuiden kwam, waar een zandweg was die naar een grote knoek leidde, tjokvol kokospalmen, die ze nooit eerder gezien had.

Ze bleef vol bewondering staan kijken, toen er plotseling een harde, grote hand op haar kleine schouder sloeg die haar ronddraaide zonder dat ze er ook maar iets tegen kon doen. Hevig geschrokken (=vol schrik) keek ze omhoog in het gezicht van een grote man, met een hoed op zijn hoofd. De man lachte, maar zijn lach deed haar nog erger schrikken. Zijn stem was zwaar en donker, toen hij vroeg:

"Hoe heet je, meisje?"

"Alicia." antwoordde het meisje doodsbang, trachtend haar schouder los te maken uit de harde hand van de man.

"En hoe oud ben je?" vroeg de man op dezelfde zware toon.

"Tien jaar." zei Alicia terwijl haar hart sneller ging kloppen van angst.

"Ga dan vliegensvlug naar huis, voor ik mijn geduld verlies, en je meeneem naar mijn huis, en je in een grote pan stop om soep van je te maken." en hij liet de schouder van het meisje los en liet een harde en lange lach horen terwijl Alicia harder rennend dan ooit eerder in haar leven de weg naar haar huis terug zocht, zich de woorden van haar moeder herinnerend, die ze van nu af aan nooit meer zou vergeten.

"Zie je wel!" zei haar moeder, toen ze haar huilend vertelde wat er gebeurd was. Ze is nooit te weten gekomen dat het haar grootvader was geweest, die de man naar haar toe had gestuurd om haar te laten schrik-ken.

WOORDEN

best = wèl leiden = hiba

bewondering = admirashon plant = mata

doen schrikken = spanta soep = sòpi

doodsbang = morto spantá soms = tin biaha

huilend = na yoramento sturen = manda

knoek = kunuku wildernis = mondi

leguaan = yuwana

C - Skirbi un relato TOKANTE:

A) e situashon polítiko na Aruba, of

B) bida kultural na Aruba, of

C) turismo na Aruba.

ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ